માળિયું નહિ, મ્યુઝીઅમ કહો મ્યુઝીઅમ.

તહેવાર નજીક આવે ને અમારા ઘરના મ્યુઝીઅમની સાફસફાઈનો પરંપરાગત અને વાર્ષિક કાર્યક્રમ હાથ ધરવામાં આવે. આ વેળાએ પણ સવારનું શુભ મુરત જોઇને અમે અમારી પીઠ નમાવીને ઢીંચણભેર આ મ્યુઝીઅમમાં હોંશે હોંશે પ્રવેશ કર્યો અને પછી ભારે કાળજીથી અમારા સંગિનીની મદદથી એક પછી એક ઐતિહાસિક દાગીનાઓને નીચે ઉતાર્યા. લાગણી અને ઉમંગથી એ દાગીનાઓ પરની ધૂળ ખંખેરી અને હેતથી ભીનું પોતું ફેરવીને હવે એમની ‘ઘરવાપસી’નો ઉત્સવ અમો રંગેચંગે ઉજવી રહ્યા હતા. હું ફરીથી મ્યુઝીઅમમાં યથાસ્થાને આવી ગયો ને અમારા સંગિની નીચે રહીને આ દાગીનાઓ અમને આપી રહ્યા હતા.

“આ લોખંડના દાંડાને આમ માળિયામાં કટાવા દેવા કરતા ભંગારમાં આપી દેતા હોય તો એના બે પૈસા ઉપજેય ખરા.” અડધા ફૂટનો એક પોલો સળીયો અમને હાથમાં આપતા પહેલા બધાને સંભળાય એ રીતે સંગિનીએ મનનો ઉભરો ઠાલવવા માંડયો.

“અરે રે રે! સવાર સવારમાં આ શું બોલી રહ્યા છો તમે? આ લોખંડનો સળીયો માત્ર નથી પણ અમારા હેલિકોપ્ટરનો દાંડો છે.”

“શું, શું કહ્યું તમે? હેલિકોપ્ટરનો દાંડો?” આશ્ચર્યથી મોઢું વકાસીને એ અમારું સામે તાકી રહ્યા.

“હા, બચ્ચાના જન્મ પછી બિલાડી જેમ સાત ઠેકાણા બદલે એમ અમારા જન્મ પછી અમારા બાપુજીએ ભાડાના સત્તર મકાનો બદલીને ૧૯૮૫ની સાલમાં એચડીએફસીમાંથી લોન લઈને જયારે આ ઘર બનાવ્યું હતું ત્યારે સ્ટેશન રોડ પર આવેલા ‘ક્રોમ્પ્ટન ગ્રીવ્સ’ના અધિકૃત વિક્રેતા પાસેથી પહેલો પંખો ખરીદ્યો હતો.. સમય જતા ગરમી વધવાને કારણે પંખો જયારે વધારે નીચો કરવો પડ્યો ત્યારે આ ઐતિહાસિક દાંડાને વિધિવત રીતે આ મ્યુઝીઅમમાં સ્થાન આપવામાં આવ્યું હતું. પંખાનું કદ નાનું અને ફરતી વેળાએ ઘરઘરાટી બોલાવતો હોવાને કારણે અમે એને હેલિકોપ્ટર તરીકે ઓળખતા હતા. આજે ત્રીસ વર્ષ પછી પણ આપણા ઉપરના માળે એ હેલિકોપ્ટરની ઘરઘરાટી ચાલુ જ છે. એ પંખાનો આ ‘ઓરીજીનલ’ દાંડો છે, સમજી?”

“સમજી ગઈ, સમજી ગઈ અને આ શું છે? હેલિકોપ્ટરનો બીજો કોઈ ભાગ તો નથી ને!” એક તૂટેલો સાઈડ ગ્લાસ હાથમાં લઈને એમણે મને સંભળાવ્યું.

“અરે, આ તો આપણા પહેલા બજાજ સ્કૂટરનો સાઈડ ગ્લાસ છે. ૮૦ના દાયકામાં બજાજનો દબદબો હતો ત્યારે રોકડા પૈસા આપવા છતાં સ્કૂટર મેળવવા માટે છ છ મહિનાઓ સુધી રાહ જોવી પડતી હતી. એ સમયે ખમતીધર અને પ્રતિષ્ઠાપાત્ર હોવાની નિશાની ગણાતા એ મહામૂલા સ્કૂટરનો આ સાઈડ ગ્લાસ આપણો ઐતિહાસિક વારસો છે.”

“અને આ શું છે? તમારા દાદાના દાદાએ ખરીદેલી પહેલી ઐતિહાસિક છત્રીનો દાંડો તો નથી ને!” ફરીથી ઈતિહાસ સાંભળવો ના પડે એટલે અમારા સંગિનીએ છત્રીનો દાંડો અમને હાથમાં આપતાં આપતાં જાતે જ ઈતિહાસની કલ્પના કરવા માંડી. 

“અરે, અરે, આમ અધીરા કેમ બનો છો? જુઓ જુઓ, આ ફોટાની ફ્રેમ, ખુરશીનો હાથો, ટેબલનો પાયો, ખાટલાની પાટી, ગેસના સિલીન્ડરનું રેગ્યુલેટર, ફ્રીજ, ટીવી, વોશિંગ મશીન અને કમ્પ્યુટરના ખોખાંઓ, આ ખીલ્લા ને ખીલ્લીઓ, આ દાંડા ને દાંડીઓ, આ ડબ્બા ને ડબ્બીઓ, આ પેટીઓ ને આ પટારાઓ - આ બધું જ આપણા ભવ્ય ભૂતકાળ અને સુવર્ણ ઈતિહાસની દાયકાઓથી મુકપણે સાક્ષી પૂરે છે.  અરે, આ તો આપણી વિસરાયેલી સંસ્કૃતિની અદભૂત વિરાસત અને અમૂલ્ય વારસો છે જેને માનભેર સાચવવાની અને જાળવવાની આપણી પરમ પવિત્ર ફરજ અને જવાબદારી છે.”

ચાલો, હવે તો તમે પણ માનશો ને કે આ માળિયું નહિ બલ્કે અમારા ઘરનું મ્યુઝીઅમ છે મ્યુઝીઅમ. 

નચિંત અને નિર્ભય બનજે દીકરા.

વ્હાલા તથ્ય,

તા. ૭/૧૨/૨૦૧૫ના રોજ બપોરે શાળા છૂટ્યા પછી રાબેતા મુજબ પોણા એક વાગ્યે તું ઘરે આવ્યો ત્યારે અવિરત ચાલતી રહેતી તારી જીભ સિવાઈ ગઈ હોય એવું લાગતું હતું. સદાય હસતો, કૂદતો ને ઉછળતો રહેતો તું વધારે પડતો ધીરગંભીર જણાતો હતો. જમવાનો, રમવાનો ને થોડો અભ્યાસ કરવાનો તારો નિત્યક્રમ ટાળીને તેં સૂવાનું પસંદ કર્યું. મારી અનુભવી આંખોએ કંઇક અજુગતું બન્યું હોવાની ને એ બનાવથી તું ડઘાઈ ગયો હોવાનું અનુમાન બાંધ્યું. આમ છતાં, તું કદાચ બિમાર પડ્યો હોય એવું ધારીને અમે તને સાંજના પાંચ વાગ્યા સુધી નિરાંતે સૂવા દીધો. આ સમય દરમિયાન તારા શરીરને અમે તપાસતા રહ્યા પણ તું બિમાર હોવાના કોઈ લક્ષણો અમને જણાયા નહિ.

સાંજે પાંચ વાગ્યે ઉઠ્યા પછી હું તને ચિખોદરા ગામ ભણી સાઈકલીંગ માટે લઇ ગયો. લીલાંછમ ખેતરો અને આથમતા સૂરજને જોઇને તું ખુશ થયો ને ધીમે ધીમે તારી હણાઈ ગયેલી વાચા પાછી આવવા માંડી. ઘરે પાછા આવીને પણ અમે તારી સાથે રમતા રહ્યા અને વાતો કરતા રહ્યા. આ વાતચીત દરમિયાન અચાનક તારી આંખોમાંથી દડ દડ આંસુ વહેવા માંડ્યા ને ડૂસકાં ભરતા ભરતા જ તેં અમને કહ્યું;“આજે મને મારા ટીચરે બધાની વચ્ચે એક લાફો ચોડી દીધો હતો.”

“કશો વાંધો નહિ દીકરા, તું ચિંતા ના કરીશ. આવતીકાલે જ અમે તારી શાળામાં આવીને આચાર્યાને આ બાબતથી વાકેફ કરીશું અને ભવિષ્યમાં કોઈપણ બાળક સાથે આવું વર્તન ન થાય એની ખાતરી મેળવીશું.”  અમે તને પૂરેપૂરી હૈયાધારણા આપવાનો પ્રયત્ન કર્યો ને એની તારા ઉપર ખૂબ હકારાત્મક અસર અમને જોવા મળી. બીજા જ દિવસે શાળા છૂટ્યા પછી અમે શાળાના આચાર્યાને રૂબરૂ મળ્યા ને એમને આખા બનાવથી વાકેફ કર્યા અને સાથે સાથે ભવિષ્યમાં આવું ન બને એની તકેદારી રાખવાની વિનંતી અને રજૂઆત કરી.

તું બાળક છે અને તારા હક અને અધિકારનો ભંગ ન થાય એ માટે અમે હંમેશાં જાગૃત રહીશું અને જરૂર જણાય ત્યાં આગળ યોગ્ય પગલા લેતા ક્યારેય ખચકાઈશું નહિ. કારણ, બાળ અધિકારો તથા મફત અને ફરજીયાત શિક્ષણનો કાયદો, ૨૦૦૯ના કલમ/વિભાગ ૧૭(૧), ૧૭(૨) અને ૩૮ દ્વારા દરેક બાળકને શારીરિક શિક્ષા અને માનસિક હેરાનગતિ પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો છે અને આ કાયદાનો યોગ્ય રીતે અમલ થાય એ માટે આ બાબતની દરેક લગતા વળગતા વિભાગો તથા શાળાઓને પણ લેખિત પરિપત્રો દ્વારા જાણ કરવામાં આવી છે.

અંતમાં, તને એટલું જ કહેવાનું કે તું હંમેશાં નચિંત અને નિર્ભય બનીને રહેજે.

અમે છીએ ને!

લિ.

તારા મમ્મી પપ્પા.

ચિંચલી, માછલી અને રેડ વાઈન.

ઘોલવડથી શરૂ કરીને દહાણું સુધી જતો અઢાર કિલોમીટરનો રસ્તો દરિયાને સમાંતર પસાર થતો હતો. રસ્તાની બંને બાજુ  કેળ, ચીકુ, નારીયેળીની વાડીઓ અને સરૂના વૃક્ષોની હારમાળા આવેલી હતી. ધીમી ગતિએ ડ્રાઈવિંગ કરવાની મોજ પડે એવો આહલાદક એ રસ્તો હતો. પંદરેક મિનીટ પછી અમે નરપાડ નામના ગામે પહોંચ્યા જ્યાં સુંદર, સ્વચ્છ અને રળિયામણો દરિયા કિનારો હતો. થોડો સમય ત્યાં વિતાવ્યા પછી અમે દહાણું ભણી આગળ વધ્યા. ત્યાં પણ દરિયા કિનારો છે. પાછા વળતા ત્યાં સમય વીતાવીશું એમ વિચારીને અમે આગળ વધ્યા. ગામમાંથી પસાર થઈને અમે પોર્ચુગીઝ કિલ્લા ભણી આગળ વધ્યા. કિલ્લો હજી હયાત છે પણ એની અંદર સરકારી કચેરીઓ આવેલી છે એટલે ખાસ મજા ના આવી.

ત્યાંથી પાછા વળતા ત્રણ રસ્તા પર દિશાસૂચક બોર્ડ ઉપર નજર નાંખી. તારાપુરનો કિલ્લો માત્ર અઢાર કિલોમીટર દૂર હતો. તારાપુર એટલે જાણીતું અણુમથક. દેશના જાણીતા અણુમથકથી અમે આટલા નજીક છીએ એ જાણીને ખૂબ આનંદ થયો. રસ્તો સારો હોય તો માત્ર પંદર મિનિટનું અંતર હતું. આખો વિસ્તાર જોવાની અને ખાસ તો કિલ્લો જોવાની હોંશ એટલી હતી કે એક્સીલેટર પર આપોઆપ પગ પડી ગયો. કમનસીબે રસ્તો એટલો સારો નહોતો. ધીમી ગતિએ અમે આગળ વધ્યા. દરિયા પરનો પુલ પસાર કર્યો ને રસ્તા પર બંને બાજુ વાંસના માળખા જોવા મળ્યા. નીચે મેદાનમાં પણ નજર પહોંચે ત્યાં સુધી એજ દૃશ્ય જોવા મળ્યું. વાંસના એ માળખાઓ ઉપર ચોક્કસ અંતરે નાની નાની માછલીઓ સૂકવેલી હતી.

ફળફળાદિની વાડીઓથી ઘેરાયેલો આગળનો રસ્તો મનમોહક હતો. રસ્તામાં આવતા ગામો અને ખાસ કરીને મહારાષ્ટ્રની લોકસંસ્કૃતિનું અવલોકન કરતાં કરતાં અમે આગળ વધ્યા. ચિંચલી ગામમાંથી પસાર થતો સાંકડો રસ્તો અમે માંડ માંડ પસાર કર્યો ને હવે તારાપુરનો કિલ્લો નજીકમાં જ હતો. તારાપુર ગામ મોટું હતું અને રસ્તાઓ પણ સાંકડા હતા. પૂછતાં પૂછતાં અમે આગળ વધ્યા પણ ગામ લોકોને કિલ્લા વિશે ભાગ્યે જ કશી માહિતી હતી. કિલ્લો હાથવેંતમાં હતો પણ અજાણ્યા ગામમાં માહિતીને અભાવે અમે રસ્તામાં જ અટવાઈ પડ્યા. બપોરના બાર વાગવા આવ્યા હતા અને બા બાપુજીની ધીરજનો હવે અંત આવ્યો હતો એટલે નાછૂટકે અમારું મિશન અધૂરું છોડીને અમે આવ્યા હતા એ જ રસ્તે પાછા વળ્યા.

ફરીથી અમે ચિંચલી ગામના સાંકડા રસ્તા પરથી પસાર થયા. ગામ પૂરું થવા આવ્યું હતું આથી મોકાની જગ્યા જોઇને મેં ગાડીને થોભાવી દીધી. ઇગ્નીશન કી બંધ કરીને હું દરવાજો ખોલવા જતો હતો ને તથ્યએ  મારા નામનો સાદ પાડ્યો. એના ભણી નજર કરી તો જમણા હાથની હથેળી છાતી ભણી ટેકવીને એ મને ઇશારાથી કઈક કહી રહ્યો હતો. જેનો અર્થ થતો હતો:"મારા માટે પણ કઈક લેતા આવજો.” દીકરો પેલી મોકાની જગાને બરોબર ઓળખી ગયો હતો એટલે એના કહેવાનો અર્થ સમજાતા મને વાર ન લાગી. “યા ડ્યૂડ આઈ વિલ ડુ ધેટ.” મિજાજથી જવાબ આપીને હું બહાર નીકળ્યો અને દાદર ચઢીને એ મોકાની જગ્યા પર ધીમેથી પ્રવેશ્યો. અંદર નજર માંડી તો આંખો પહોળી થઇ ગઈ. જમણી બાજુ પર શો કેસમાં જાતજાતની અને ભાતભાતની રમ, જીન, વોડકા અને વ્હીસ્કીની આકર્ષક બોટલો ગોઠવી હતી. એમાંથી કશું અમારા કામનું નહોતું એટલે મેં ડાબી બાજુ નજર ફેરવી. મસમોટા ફ્રીજમાં બિયરની અગણિત બોટલો ગોઠવી હતી. આમાંથી તથ્યને શું ખપમાં આવશે એ વિચારતા મેં ઉપર નજર ફેરવી તો સુંદર નાનકડી બોટલો જોઇને હું ખુશ થઇ ગયો. ૧૮૦ મિલી લીટરની એ આકર્ષક બોટલમાં રેડ વાઈન હતું. બે બોટલ રેડ વાઈનની ને બીજી અમારી સામગ્રી લઈને હું થોડા જ સમયમાં પાછો આવી ગયો.

દરવાજો ખોલીને એક નાની બોટલ મેં તથ્યના હાથમાં આપી દીધી. સુંદર અને આકર્ષક પેકીગ જોઇને એ ખુશ થઇ ગયો ને ઝડપથી ઢાંકણ ખોલીને એણે અંદર રહેલા પ્રવાહીનો આસ્વાદ લેવા માંડ્યો. “વાહ! મસ્ત મજાનો ખાટોમીઠો સ્વાદ છે. થેંક યુ કમલ.” એક જ ઘૂંટમાં એને રંગ ચઢવા માંડ્યો હતો. કહેવાની જરૂર નથી કે દહાણું પાછા પહોંચ્યા ત્યાં સુધીમાં તો એ બોટલ ખાલી થઇ ગઈ હતી. એપીટાઈઝરને કારણે હવે બરોબર કકડીને ભૂખ લાગી હતી. ગઈ કાલે ‘સી ફૂડ’ ખાવાની મજા નહોતી આવી એટલે આજે એ ઈચ્છા પૂરી કરવા માટે અમે થનગની રહ્યા હતા.

ફરીથી પેલો ત્રણ રસ્તા પરનો વળાંક આવ્યો ને જેવી મેં ગાડીને જમણી તરફ વાળી કે “મી હાય કોળી” નામની નાનકડી રેસ્ટોરાંનું નામ નજરે ચઢ્યું. શેકેલી માછલીની સુગંધ ચારેકોર પ્રસરી રહી હતી. મજાની વાત એ હતી કે અમે અકસ્માતે એકદમ યોગ્ય જગ્યાએ આવી ચઢ્યા હતા. બાંગડા, સુરમઈ અને પાંપલેટ માછલીઓ તથા જિંગા, બૂમલા અને કરચલા ત્યાં એકદમ સ્થાનિક અને પરંપરાગત કોળી પદ્ધતિથી બનાવવામાં આવતા હતા. ફ્રાઈડ પાંપલેટ, ચોખાના રોટલા સાથે કોકમ ઉમેરીને બનાવેલી માછલીની ‘કરી’ અને જિંગા રાઈસ તૃપ્તિના ઓડકાર આણવા માટે પૂરતા હતા.

ચિંચલી, માછલી ને રેડ વાઈન ન મળ્યા હોત તો અમારી આ સફર આટલી રોમાંચક બની હોત ખરી!

વિસ્મયકારી વૃક્ષ કૈલાસપતિ.

બોરડીથી દહાણુ સુધીનો લગભગ અઢાર કિલોમીટરનો રસ્તો બિલકુલ દરિયાને કિનારે કિનારે સમાંતર પસાર થતો હતો. આથી સવારે સાડા છએ ઉઠીને અમે એ રસ્તે ચાલવા જવાનું નક્કી કર્યું. ચોકડીથી અમે ડાબી બાજુએ વળ્યા એટલે પાંચેક મિનિટ પછી તરત જ એક અજાણ્યા ગામની ભાગોળ અમને દેખાઈ એ ગામનું નામ હતું ઘોલવડ.

દિવાળીનો સમય હતો એટલે ઘેર ઘેર આંગણામાં સફાઈ અને રંગોળીનું સુશોભન થઇ રહ્યું હતું. રસ્તો સાંકડો હતો પણ સાફસૂથરો હતો. કેટલાક મકાનો જૂની બાંધણીના તો કેટલાક નવી બાંધણીના જણાતા હતા. એકંદરે ગામના લોકો સુખીસંપન્ન હોય એમ લાગતું હતું. ચાલતા ચાલતા ગામ આખુ વટાવવામાં ઘણી વાર લાગી આમ છતાં દરિયાના દર્શન કરવાની ઈચ્છા હોવાને કારણે અમે થોડા ડગલા વધારે ચાલવાનું નક્કી કર્યું. જેવું ગામ પૂરું થયું કે ફળફળાદિની વાડીઓ શરૂ થઇ. આજબાજુ નજર ફેરવતા ફેરવતા અમે આગળ વધી રહ્યા હતા ને જમણી બાજુએ એક કદાવર વૃક્ષને જોઇને અમારા પગલા આપોઆપ થંભી ગયા. લગભગ ચાળીસ ફીટ કરતા વધારે ઉંચાઈના એ વૃક્ષનો આકાર છત્રી જેવો હતો. ઉપરના ૧/૪ ભાગમાં છત્રીની માફક પાંદડાઓથી ઘેરાયેલી ડાળીઓ હતી. જયારે બાકીના થડ ઉપર અસંખ્ય ફળ અને ફૂલ જોવા મળતા હતા જેમાંથી માદક સુગંધ પ્રસરી રહી હતી. દૂરથી જોતા એમ લાગતું હતું કે આ વૃક્ષના થડ ઉપર કોઈક પરોપકારી વેલ વીંટળાઈ વળી હતી.

પણ જયારે નજીક જોઇને આ વૃક્ષને ધ્યાનથી જોયું ત્યારે અમારા આશ્ચર્યનો પાર ન રહ્યો. થડ ઉપર વેલ નહિ પરંતુ નાની નાની ડાળીઓ હતી અને એ ડાળીઓ ઉપર બોલ આકારના ફળ અને સુંદર ગુલાબી ફૂલો ઝૂલી રહ્યા હતા. આ ફૂલોની સુંદરતા અને માદક સુગંધે અમને ખાસ્સી વાર સુધી જકડી રાખ્યા. એની ખાસિયતો અને લક્ષણોને આધારે અમે એને ઓળખવાનો પ્રયત્ન કરી જોયો પણ સરિયામ નિષ્ફળતા મળી. જીવનમાં પહેલી વાર અમે આવું અદભૂત અને વિશિષ્ટ વુક્ષ જોઈ રહ્યા હતા. થોડી ઘણી ફોટોગ્રાફી કરીને અમે ત્યાંથી નિરાશ વદને પાછા ફરવાનો વિચાર કરી રહ્યા હતા ને એ વાડીના માલિક સાથે અમારો ભેટો થયો.

“આ એક અતિ પવિત્ર વૃક્ષ છે. એના ફૂલોની વચ્ચે મહાદેવનું લિંગ હોય અને ઉપર નાગની ફેણ હોય તેવી તેની રચનાથી તેનું નામ ‘કૈલાસપતિ’ પડ્યું છે. ભારતમાં ખાસ કરીને હિમાચલ પ્રદેશમાં આવા વૃક્ષો જોવા મળે છે.” આટલી ટૂંકી વાત કરીને એમણે અમારી વિદાય લીધી ને અમે ફરીથી ફૂલોનું ઝીણવટભર્યું નિરીક્ષણ કર્યું તો એમની વાત બિલકુલ સાચી લાગી. ફૂલની ગુલાબી પાંખડીઓ ઉપર પીળાં ટપકાં હતા. પુંકેસરો - એક જૂથમાં મળીને નીચે નાગની ફેણની જેમ વળેલાં હતા જયારે તેમની નીચે સ્રીકેસર શિવલિંગ જેવું હતું. એમ જ લાગે કે ફેણવાળો નાગ શિવલિંગની રક્ષા કરી રહ્યો છે.

ઘરે આવીને થોડો વધારે અભ્યાસ કર્યો તો જાણવા મળ્યું કે આ વૃક્ષનુ ઉદ્ભવસ્થાન અમેરિકા ખંડનો દક્ષિણ કેરેબિયન વિસ્તાર અને એમેઝોન વિસ્તાર ગણાય છે. ભારત દેશમાં પણ લગભગ ત્રણ હજાર વર્ષોથી તેનું અસ્તિત્વ છે એમ વનસ્પતિશાસ્ત્રીઓ માને છે. આ વૃક્ષને અંગ્રેજીમાં “કેનન બોલ” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે કારણ કે તેના ફળોનો દેખાવ તોપગોળા જેવો દેખાય છે. આ વૃક્ષની ઊંચાઈ ૩૫ મીટર સુધી વધતી હોય છે. તેનાં પર્ણો ઝૂમખામાં અને વિવિધ કદનાં હોય છે. એનાં ફૂલો તીવ્ર સુગંધ ફેલાવે છે, જેની માત્રા રાત્રિ તેમ જ વહેલી સવાર દરમ્યાન વધુ હોય છે.

અનાયાસે અમને આવા અદભૂત વૃક્ષના દર્શન કરવા મળ્યા એ અમારું સૌભાગ્ય.

ટેબલ નીચેનો વ્યવહાર.

મહારાષ્ટ્રમાં આવેલા બોરડી ગામે પહોંચ્યા ત્યારે લગભગ સવા એક વાગી ચૂક્યો હતો. જમવાના રોજિંદા સમય કરતા અમે પોણો કલાક મોડા હતા એટલે પેટમાં બિલાડા બોલતા હતા. બોરડી પ્રવાસન સ્થળ હોવા છતાં હોટેલ રેસ્ટોરાંની સંખ્યા ખૂબ ઓછી હતી. ખાસ્સી પૂછપરછ કર્યા પછી અમને 'ગોલ્ડન રિસોર્ટ'નું સરનામું મળ્યું.

વાતાવરણ ખુશનુમા હતું અને દરિયાનો  કિનારો હતો એટલે છાંટાપાણી સાથે 'સી ફૂડ'ની સ્વાભાવિક અપેક્ષા હતી. રેસ્ટોરાંમાં તપાસ કરતા જાણવા મળ્યું કે 'સી ફૂડ' ઉપલબ્ધ નહોતું. ઠીક છે જે હશે એનાથી ચલાવી લઈશું એમ કરીને મન મનાવી લીધું. પણ ત્યાં બેઠા પછી ખબર પડી કે છાંટાપાણીની સુવિધા પણ નહોતી જ. હવે શું? બીજે જવાનો સમય નહોતો ને છાંટા પાણી વગર ચલાવી લઈએ તો હીરો ઘોઘે જઈને ખાલી હાથે આવ્યો જેવી પરિસ્થિતિ સર્જાય એટલે એક તક ઝડપી લેવાનો નિર્ણય કરીને રીશેપ્સન પર પૂછપરછ કરી જોઈ.

"આમ તો અહીં પરવાનગી નથી પણ જો તમે ઈચ્છો તો ત્રણ શરતોનું પાલન કરીને આગળ વધી શકો છો." ખાસ્સો હકારાત્મક જવાબ મળ્યો એટલે મનને નિરાંત થઇ. 

1. તમારે બહારથી ખરીદી કરવી પડશે.

2. તમારે છેલ્લા ટેબલ પર ખૂણામાં બેસવું પડશે.

3. બધો વ્યવહાર ટેબલ નીચેથી કરવો પડશે. હા, ગ્લાસને તમે ટેબલ પર ગોઠવી શકો છો. 

એમની શરતો સાંભળી ન સાંભળી કરીને હું ઝડપથી બાજુમાંથી બે ઠંડી બિયરની બોટલો લઇ આવ્યો. પહેલી શરત પૂરી થઇ. એ સંપેતરું સાથે લઈને અમે છેલ્લા ટેબલ પર ખૂણામાં બેસી ગયા એટલે બીજી શરત પણ પૂરી થઇ. વેઈટર ઓપનર લઈને આવ્યો એટલે બાકીની વિધિ ટેબલ નીચે પૂરી કરીને ઠંડા ઠંડા બિયરના બે ગ્લાસ ભરીને ટેબલ ઉપર ગોઠવી દીધા એ સાથે ત્રીજી શરતનું પણ અમે બાઅદબ પાલન કર્યું અને પછી વટથી બંને ગ્લાસોને એકબીજા સાથે સામસામે ટકરાવીને મુખ્ય વિધિની શરૂઆત કરી. 

ભર બપોરે અમે આઉટ ડોર રેસ્ટોરામાં જમવા બેઠા હતા એટલે બાકીના લોકો અમને અને ટેબલ ઉપર પડેલા ગ્લાસને આરામથી જોઈ શકતા હતા. આમ અમે સરેઆમ છાંટોપાણી કરી રહ્યા હતા. તો પછી પેલી શરતો લાદવાનો હેતુ કયો હોઈ શકે? બીજી વાત, બધો વ્યવહાર ટેબલ નીચે કર્યા પછી ગ્લાસને ટેબલ પર ગોઠવીને તમે નિરાંતે આગળ વધી શકો તો પછી એવો વ્યવહાર કરવાનો અર્થ શો? બિયર ભરેલો ગ્લાસ તમે ટેબલ પર મૂકો તો ચાલે પણ બોટલને તમે ટેબલ પર ગોઠવી ના શકો એ વાત પાછળ કર્યો તર્ક હોઈ શકે?

વેલ, પેટમાં એક ગ્લાસ ગયા પછી ઠંડક પ્રસરી ગઈ અને એની જાદુઈ અસરે મનનો એવો કબજો લઇ લીધો કે એ પ્રશ્નો હવે અપ્રસ્તુત અને અસ્થાને જણાતા હતા. 

પણ, જો તમને એમાં રસ પડ્યો હોય તો તમારી મરજી મુજબ ધારણા કરવાની છૂટ છે. 

બોરડી મને બોલાવે.

"ચાલો ત્યારે આવજો અને અમારે ત્યાં બોરડી એકવાર જરૂર પધારજો."

"બોરડી?" આ નામ સાંભળવાનું મને ગમ્યું ને સાથે સાથે મનમાં પ્રશ્ન પણ થયો કે આ 'બોરડી' શું હશે કે જ્યાં અમને જવાનું આમંત્રણ મળી રહ્યું હતું. 

"બોરડી - અમારા ગામનું નામ છે. દમણથી ચાળીસેક કિલોમીટર દૂર આવેલું છે. એક બાજુ ચીકુ, કેળ અને નારીયેળીની વાડીઓ છે ને બીજી બાજુ અરેબિયન સમુદ્રની અફાટ જળરાશિ ફેલાયેલી છે. કુદરતનું સાંનિધ્ય જો તમને પસંદ હોય તો અમારા ગામ બોરડી જેવી સુંદર અને રળિયામણી બીજી કોઈ જગા નથી."

સૌરાષ્ટ્ર એક્સપ્રેસ જેવો દહાણું રોડ સ્ટેશન પર થોભ્યો કે અજાણ્યા યાત્રીઓએ ભારે હૈયે અમારી વિદાય લીધી. પાંચેક વર્ષ પહેલા ટ્રેનમાં આ અજાણ્યા યાત્રીઓ સાથે ટૂંકી મુલાકાત થઇ હતી ને એવો તો ઘરોબો કેળવાયો હતો કે એમણે અમને નામ સરનામા સાથે બોરડી આવવાનું આમંત્રણ પાઠવી દીધેલું. સમય વીતવાની સાથે એમનું નામ સરનામું તો વિસરાઈ ગયું પણ બોરડીની જે નયનરમ્ય છબી એમણે અમારા મનમાં ઉપસાવી હતી એ જલ્દીથી ભૂલાય એમ નહોતી.

આજ કારણથી દિવાળીની રજાઓમાં અમે દમણને બાજુ પર મૂકીને બોરડીની વાટ પકડવાનું નક્કી કર્યું. બપોરના લગભગ એક વાગ્યે અમે ઉમરગામ વટાવ્યું ને પાંચ મિનીટ પછી અમે બોરડી ગામમાં પ્રવેશ્યા. મજાની વાત એ છે કે આ ગામનો એક ભાગ ગુજરાતમાં છે જયારે બીજો ભાગ મહારાષ્ટ્રમાં છે. જેવા અમે બોરડીમાં પ્રવેશ્યા કે તરત જ પેલા અજાણ્યા યાત્રીઓનું સંસ્મરણ થયા વિના ન રહ્યું. એમણે જે ચિત્ર દોર્યું હતું બિલકુલ એવું જ બોરડી ગામ હતું. ડાબી બાજુએ ચીકુ, નારીયેળી અને કેળની વાડીઓ આવેલી હતી. ઘટાદાર વૃક્ષોની વચ્ચેથી ધીમી ગતિએ ડ્રાઈવ કરતા કરતા પ્રકૃતિનું સાંનિધ્ય માણવાની મજા અવર્ણનીય હતી. થોડી જ વારમાં અમે મહારાષ્ટ્રમાં પ્રવેશ કર્યો ને જમણી બાજુએ અરેબિયન સમુદ્રના દર્શન થયા. વાતાવરણમાં ઠંડક વર્તાતી હતી અને ચોપાસ નીરવ શાંતિ પ્રસરેલી હતી. આવી અદભૂત જગ્યાએ રાત્રિ રોકાણ કરવાની ઈચ્છા ન થાય તો જ નવાઈ.

સાંજને સમયે અમે ચોપાટી પર ફરવા નીકળ્યા. બિલકુલ દમણના દેવકા બીચ પર ફરતા હોય એવું લાગતું હતું. એનો એજ દરિયાનો કિનારો અને બાજુ પર હારબંધ સરૂના વૃક્ષોને મળવા માંગતા હિલોળા લેતા દરિયાના મોજાઓ. ફેર હોય તો એટલો જ કે દમણની માફક પ્રવાસીઓની ભીડભાડ, બિયર વેચતા ફેરિયાઓ, કાચી ઝૂંપડીઓની વણઝાર અને છાકટા થયેલા પ્રવાસીઓનો ઘોંઘાટ અહીં બિલકુલ જોવા મળતા નહોતા. સમુદ્રના મોજાઓ સાથે મસ્તી કરતા કરતા અને એ મોજાઓ સાથે તણાઈ આવતા છીપલાઓ વીણતા વીણતા સમય ઝડપથી પસાર થવા માંડ્યો. સૂર્યએ સમુદ્રસ્નાન માટે ડૂબકી લગાવી ત્યારે જ અમને ભાન થયું કે હવે રૂમ ભણી પાછા વળવાનો સમય થઇ ગયો હતો. 

અમે જે રિસોર્ટમાં રોકાયા હતા એનું નામ જ 'ક્રેઝી ક્રેબ' હતું. સ્કોચ વ્હીસ્કીની ચુસ્કીઓ ભરતા ભરતા સાંજના જમણમાં જિંગા અને કરચલા હોય તો પછી બોરડીની એ યાદગાર સાંજ અને પેલા અજાણ્યા યાત્રીઓનું ભાવભીનું આમંત્રણ કોઈ કાળેય વિસરાય ખરું!

મારું ભાવિ મારા હાથમાં.

કારકિર્દી એટલે શું એ જાણવું હોય તો સૌપ્રથમ કારકિર્દી એટલે શું નહિ એ સમજવું વધારે અગત્યનું છે. કારકિર્દીની વાત આવે ત્યારે ગુજરાતીમાં સામાન્યતઃ બે શબ્દો વાપરવામાં આવે છે; રોજગાર અને કારકિર્દી. મહદઅંશે, મોટા ભાગના લોકો આ બંને શબ્દોને એકબીજાના સમાનાર્થી શબ્દો ગણે છે જે ખરેખર અવળે રસ્તે દોરી જતી એક ગેરમાન્યતા અને મોટી ભ્રમણા છે. વાસ્તવિકતામાં આ બંને શબ્દોના અર્થમાં મૂળભૂત તફાવત છે આથી આ બંને વચ્ચેનો તફાવત ન જાણનારાઓ જાણેઅજાણે પોતાના ભવિષ્યને ધૂંધળું અને દિશાવિહીન બનાવી દે છે.  કારકિર્દીનો અર્થ બરોબર સમજવો હોય તો સૌથી પહેલાં તો આપણે રોજગાર એટલે શું એ સમજવું અનિવાર્ય છે.

રોજગાર એટલે શું?

મને કમને, પોતાની ઈચ્છા હોય કે ના હોય આમછતાં, જરૂરીયાતો પૂરી કરવા માટે એટલે કે નાણાં કમાવા માટે જે કામ કરવું પડે તેને રોજગાર કહેવામાં આવે છે. ઉદાહરણ તરીકે ખેતરમાં કે કારખાનામાં રોજ પર કામ કરવું, કડીયાકામ, હીરા ઘસવા વગેરે જેવા આવડત વગરના કે ઓછી આવડતવાળા કાર્યોને આપણે રોજગાર કહી શકીએ.

સૌમ્ય ભણવામાં ખૂબ હોંશિયાર છે અને બારમાં ધોરણમાં એના ખૂબ સારા ટકા આવ્યા છે આમછતાં, ઘરની આર્થિક પરિસ્થિતિ સારી ન હોવાને લીધે એક ખાનગી કંપનીમાં કારકુનની નોકરી શરુ કરી દે છે. આમ, અહી  સૌમ્યની પોતાની ઈચ્છા ન હોવા છતાં, રસ અને રુચિ ન હોવા છતાં પોતાના ઘરને આર્થિક રીતે મદદરૂપ થવા માટે સામાન્ય નોકરી સ્વીકારી લે છે. ખાસ નોંધવા જેવી વાત એ છે કે અહી કેન્દ્રસ્થાને માત્ર ને માત્ર આર્થિક બાબત એટલે કે નાણાં છે આથી એને સ્પષ્ટ રીતે રોજગાર કહી શકાય. કહેવાની જરૂર નથી કે આ કિસ્સામાં સૌમ્યને પોતાના કાર્યથી દિવસને અંતે આનંદ મળે છે કે નહિ, આત્મસંતોષ પ્રાપ્ત થાય છે કે નહિ એ બાબતો ગૌણ અને બિનજરૂરી બની જાય છે.

સૌમ્યના કિસ્સામાં તો મજબૂરી છે પરંતુ આપણી આસપાસ એવા ઘણાંબધા ઉદાહરણો જોવા મળે છે જેમાં મજબૂરી નહિ બલ્કે માર્ગદર્શનના અભાવે અને અન્ય પરિબળોથી પ્રભાવિત થઈને વ્યક્તિ હાથે કરીને પગ ઉપર કુહાડો મારે છે.  એંશીના દાયકામાં દસમું ધોરણ પસાર કર્યા પછી મોટા ભાગના વિદ્યાર્થીઓ અને વિદ્યાર્થીનીઓની નજર વળીવળીને પીટીસી ભણી જ મંડરાતી હતી. એનું મુખ્ય કારણ એ હતું કે એ વેળાએ માત્ર બે વર્ષનો અભ્યાસ કર્યા પછી તરત જ શિક્ષક તરીકેની નોકરી મળી જતી હતી એનો અર્થ એ થયો કે સરકારી નોકરી એટલે સારો પગાર, સલામતી અને વળી છોગામાં શિક્ષક તરીકે સમાજમાં માન અને મોભો પણ મળે. આટલું બધું એકસાથે મળી જતું હોય ત્યારે બીજા વિકલ્પો વિષે વિચાર કરવાની જરૂર ના જ હોય ને! કહેવાની જરૂર નથી કે એમાંનાં ઘણાંબધા એવા હતા જે હોંશિયાર હતા અને વળી એમનાં રસ, રુચિ અને પસંદગી પણ અલગ હતાં. આગળ ભણ્યા હોત તો કદાચ સારા વકીલ, ડોક્ટર કે એન્જીનિયર બની શક્યા હોત  આમછતાં એમણે ઘરેડમાં તણાઈને આજીવન શિક્ષક બની રહેવાનું પસંદ કરી લીધું. એમાંનાં ઘણાં આજે પોતાની પસંદગીમાં કરેલી ઉતાવળને લીધે ભૂતકાળને વગોવ્યા કરે છે. પણ હવે, ઘોડા ભાગી છૂટ્યા પછી તબેલાને તાળું મારવાનો કોઈ અર્થ સરે ખરો!

પીટીસી કોલેજો તો હવે ગણીગાંઠી રહી છે આમછતાં મોટાભાગના વિદ્યાર્થીઓની માનસિકતા બદલાઈ નથી. કારકિર્દી ઘડતરની વાત આવે ત્યારે સૌથી પહેલાં પગાર અને ત્યાર પછી સલામતી, માન અને મોભો જેવા પરિબળોને ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે. આથી આજે પણ વિદ્યાર્થીઓ પીટીસીની જગ્યાએ એમએસડબલ્યુ કે ઇન્ફોર્મેશન ટેકનોલોજી જેવા ક્ષેત્રો ભણી ઘેટાંની જેમ એકની પાછળ એક દોટ મૂકે છે. ચિંતાની વાત એ છે કે પોતાનાં રસ અને રુચિ કયા ક્ષેત્રોમાં છે, પોતાને આત્મસંતોષ કયા ક્ષેત્રમાં પ્રાપ્ત થશે એનો તો ભાગ્યે જ વિચાર કરવામાં આવે છે.

ઉપરોક્ત વાત પરથી એ સ્પષ્ટ સમજાય છે કે જયારે પોતાનાં રસ અને રુચિને ધ્યાનમાં લીધા વિના આનંદ અને આત્મસંતોષને ગણકાર્યા વિના, માત્ર  નાણાં, સલામતી, માન અને મોભો જેવા પરિબળોનો વિચાર કરીને ભવિષ્યનું ઘડતર કરવામાં આવે ત્યારે કારકિર્દીનું ઘડતર હરગિજ થતું નથી બલ્કે માત્ર ને માત્ર રોજગારનું સર્જન થાય છે. આ વાતને સ્પષ્ટ અને  વિસ્તારથી સમજવા માટે આપણે બંને વચ્ચેનો મૂળભૂત તફાવત સમજવો રહ્યો.

રોજગાર અને કારકિર્દી વચ્ચે મૂળભૂત તફાવત

પૈસો કે નાણાં કેન્દ્રસ્થાને છે.	પૈસો કે નાણાં કેન્દ્રસ્થાને નથી.
સત્તા, સંપતિ અને સગવડો મળતાં નથી.	સત્તા, સંપતિ અને સગવડો આપોઆપ મળે છે.
માન, મોભો કે પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત થતાં નથી.	માન, મોભો કે પ્રતિષ્ઠા અનાયાસે પ્રાપ્ત થાય છે.
રસ અને રુચિ અગત્યનાં નથી.	રસ અને રુચિ ખૂબ મહત્વનાં છે.
આનંદ અને આત્મસંતોષ ગૌણ છે.	આનંદ અને આત્મસંતોષ કેન્દ્રસ્થાને છે.

આમ, પોતાની રસ અને રુચિને ધ્યાનમાં લઈને જે ક્ષેત્રમાં મહત્તમ આનંદ અને આત્મસંતોષ પ્રાપ્ત થાય એવું ક્ષેત્ર સભાનતાપૂર્વક પસંદ કરવામાં આવે ત્યારે કારકિર્દીનું આપોઆપ ઘડતર થાય છે અને જયારે કારકિર્દી ઘડાય છે ત્યારે પૈસો કે નાણાં, સત્તા, સંપત્તિ અને સગવડો, માન, મોભો અને પ્રતિષ્ઠા આપોઆપ મળી જાય છે. આમ, અહી નાણાં નહિ બલ્કે આનંદ અને આત્મસંતોષ કેન્દ્રસ્થાને છે.

બીજી મહત્વની વાત એ છે કે કારકિર્દી એ એક પ્રક્રિયા છે જેનું ઘડતર કંઈ રાતોરાત થઇ જતું નથી. રસ અને રુચિને ઓળખવા માટે આત્મમંથન એટલે કે સતત પોતાની જાતને ઓળખતા રહેવાની તૈયારી રાખવી પડે છે અને એની ઓળખાણ મળ્યા પછી આનંદ અને આત્મસંતોષ મળે એવા ક્ષેત્રને પામવા માટે સતત મથતાં રહેવું પડે છે.

ડો.અબ્દુલ કલામ આઝાદ, આપણાં ભૂતપૂર્વ વિદ્વાન રાષ્ટ્રપતિ નામી અને અનુભવી વૈજ્ઞાનિક છે. તાતા, બિરલા અને અંબાણી દેશવિદેશમાં જાણીતા ઉદ્યોગપતિઓ છે. સચિન તેંડૂલકર ક્રિકેટનો ભગવાન કહેવાય છે. લતા મંગેશકર વર્ષોથી જાણીતા ગીતકાર તરીકેની પોતાની ઓળખ ટકાવી રહ્યા છે. અમિતાભ બચ્ચન અભિનયની દુનિયામાં  હજીપણ ટોચ ઉપર છે. એ.આર.રહેમાન યુવાન અને વર્તમાન સંગીતકારોમાં ધગશ અને નવીનતાને કારણે અનોખી ઓળખ ધરાવે છે. જમૈકા દેશનો વાતની યુસેન બોલ્ટ દુનિયાનો સૌથી ઝડપી દોડવીર તરીકેની નામના ધરાવે છે. ટાઈગર વુડ ગોલ્ફનો મહાન ખેલાડી અને દુનિયામાં સૌથી વધુ નાણાં કમાતો રમતવીર છે. આ બધી જ વ્યક્તિઓ પોતપોતાના ક્ષેત્રોમાં નિપુણ અને પારંગત છે અને એટલે જ ટોચ ઉપર છે. આવડત, પરિશ્રમ કે તનતોડ મહેનત વિના એમની કારકિર્દીનું ઘડતર ન જ થઇ શક્યું હોત. એથી વધારે અગત્યની વાત એ છે કે એમને પોતાનાં ક્ષેત્રમાં અપાર આનંદ અને ભરપૂર આત્મસંતોષ મળી રહે છે.

આ ઉપરાંત, કેટલાક રસપ્રદ ઉદાહરણો એવા પણ જોવા મળ્યાં છે કે જેમણે પોતાનું  ભણતર પૂરું કર્યા પછી અને કેટલાક વર્ષો જે તે ક્ષેત્રમાં કાર્ય કરવાને બદલે પોતાની કારકિર્દીને અણધાર્યો વળાંક આપ્યો છે એનું મૂળ કારણ એજ કે એમને પોતાના મનગમતા કાર્યમાં કાર્યરત રહેવું હતું.  આઈઆઈએમ અમદાવાદમાંથી એમબીએની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરનાર ચેતન ભગત મેનેજર બનવા માટે સક્ષમ અને લાયક છે આમછતાં એમણે લેખન ક્ષેત્રે ઝંપલાવ્યું છે ને વર્ષોની મહેનત પછી એમાં સફળતા પણ મેળવી છે. ભણતર અને વ્યવસાયે ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટ શેખર કપૂર જાણીતા ફિલ્મ ડિરેક્ટર છે. એ જ રીતે જાણીતાં કોમેન્ટ્રેટર હર્ષ ભોગલે પણ આઈઆઈએમની એમબીએની ડિગ્રી ધરાવે છે. 

છેવટે એટલું ચોક્કસ કહી શકાય કે જીવનમાં પૈસો, માન, મોભો, પ્રતિષ્ઠા જરૂરી છે પણ સર્વસ્વ તો નથી જ. આ બધું જ હોય પરંતુ જો રસ અને રુચિ પ્રમાણેનું કાર્ય અને એમાંથી મળતો આનંદ અને આત્મસંતોષ નહિ હોય ત્યાંસુધી જીવનમાં ખાલીપણું લાગ્યા વિના રહેવાનું નથી.