આડી ચાવી અને ઊભી ચાવી.

“અરે! આ આડી ચાવી અને ઊભી ચાવીઓ આજે કેમ સાવ ખાલી ખાલી જણાય છે.” બીજી નવેમ્બરે બપોરના ભોજન પછી રાબેતા મુજબ હું ‘ગુજરાત સમાચાર’ હાથમાં લઈને બેઠો હતો ને મારી નજર આ છાપાના છઠ્ઠા નંબરના પાન પર આવીને આશ્ચર્યથી અટકી ગઈ.

બાને નિવૃત થયાને બાર વર્ષ થયા ને આ સમય દરમિયાન આ આડી અને ઊભી ચાવીઓના ખાનાંઓ ક્યારેય ખાલી રહ્યા હોય એવું મેં ક્યારેય જોયું નથી. પણ, આજે બાર વર્ષ પછી એ ખાનાંઓ નિશ્ચેતન થઈને ખાલી પડ્યા હતા.

ઓછાબોલા અને અંતર્મુખી સ્વભાવના બા જીવનના સાત દાયકા પૂરા કર્યા પછી પણ સ્વસ્થ અને તંદુરસ્ત જીવન જીવતા હતા. દુનિયાભરની પંચાતને બાજુ પર મૂકીને હંમેશાં તેઓ પોતાની નાનકડી દુનિયામાં મશગૂલ અને રમમાણ રહેતા હતા અને સ્વાશ્રયી હોવાને કારણે પોતાનું કામ હોંશે હોંશે જાતે જ કરી લેતા હતા. સવારે બરોબર પોણા છએ ઉઠીને સૌથી પહેલાં પાણીની મોટર ચાલુ કરવી એ એમનો નિત્યક્રમ. ત્યાર બાદ ચા નાસ્તો કરી લીધા પછી એ ઘરનું આંગણું વાળી ઝૂડીને ચોખ્ખું ચણાક કરી દે. એ પછી કપડાં ધોવા બેસે ને આ બધું પૂરું થયા પછી પેન હાથમાં લઈને અને ચશ્મા ચઢાવીને નિરાંતે છાપું હાથમાં લે. મુખ્ય સમાચારો ઉપર અછડતી નજર મારીને એ સીધા છઠ્ઠા નંબરના પાન ઉપર પહોંચી જાય અને ગણતરીની પળોમાં આડી અને ઊભી ચાવીઓનો તાળો મેળવી લે. જ્યાં સુધી આ તાળો ના મળે ત્યાં સુધી એમનાં જીવને ચેન ન પડે.

પણ, પહેલી નવેમ્બરની સવારે કપડાં ધોતા ધોતા જ એમને શરીરમાં અસ્વસ્થતા વર્તાવા માંડી. ઊભા થઈને બે ચાર ડગલા ચાલ્યા ને ઘરમાં પ્રવેશે એ પહેલાં જ બારણાની વચ્ચોવચ્ચ ફસડાઈ પડ્યા. શરીરનાં અંગો વંકાઈ ગયા ને ધીમે ધીમે આખું શરીર બરફની જેમ ઠંડુગાર થઇ ગયું. તાત્કાલિક એમને ફીઝીશ્યનને ત્યાં ને પછી તરત જ ઝાયડસ હોસ્પિટલમાં લઇ જવામાં આવ્યા. હાર્ટ એટેકનું નિદાન થયા પછી બનતી ત્વરાએ ‘એન્જીઓગ્રાફી’ અને તરત જ ‘એન્જીઓપ્લાસ્ટી’ પણ કરવામાં આવ્યા. પરિણામરૂપે, બે દિવસ આઈસીયુ સહિત ત્રણ દિવસ એમને ઝાયડસમાં હવાફેર કરવાનો મોકો મળ્યો ને કાયમના સંભારણા તરીકે ભેટમાં બે ‘સ્ટેન્ટ’ પણ મળ્યા જે હવે જીવનભર એમની સાથે રહેવાના હતા. ચોથા દિવસે પાછા આવ્યા ત્યારે એમનાં ચહેરા પરનું નૂર પાછું આવી ગયું હતું. કામ કરવાની તો હવે મનાઈ હતી. પણ, છાપું વાંચતા એમને રોકી શકાય ખરા!

બરોબર એક અઠવાડિયું આરામ કર્યા પછી ફરીથી એમણે પેન, ચશ્મા અને છાપું હાથમાં લીધા ને સીધા જઈ પહોંચ્યા પાન નંબર છ ઉપર અને માનો કે ના માનો, માત્ર દસ જ મિનિટમાં એમણે આડી ચાવીઓ અને ઊભી ચાવીઓનો એવો તો બરોબર તાળો મેળવી લીધો કે જાણે એ શબ્દરૂપી ચાવીઓ પણ જીવંત બનીને નાચી ન ઊઠી હોય!

પાણીનો લોટો.

નિવૃત્તિ પછીના છઠ્ઠા મહિને જ બાપુજીને પક્ષાઘાત લાગુ પડ્યો. વેળાસરની સારવારને કારણે એ બેઠા તો થઇ ગયા પણ એમનાં જમણા હાથ અને પગમાં એની યાદગીરીરૂપે કેટલીક આડઅસરો આજપર્યંત ટકી રહી છે. પરિણામે, ચાલવામાં એમને તકલીફ રહે છે.

આમ છતાં, દિવસ દરમિયાન તો એ પોતાના કામ જાતે જ આટોપી લે છે. હા, રાત્રિ દરમિયાન પાણી પીવાની ઈચ્છા થાય ત્યારે ‘ડીમ લાઈટ’ના અજવાળામાં ઠેઠ રસોડામાં પાણિયારા સુધી જઈને પાણી પીવું એમને માટે થોડું અગવડભર્યું બની રહે. આથી રોજના નિયમ મુજબ એમની સગવડતા સાચવવા માટે પાણી ભરેલો એક લોટો અમે એમની નજીક મૂકી રાખીએ. બા હજીપણ સ્વસ્થ અને તંદુરસ્ત છે એટલે રાત્રે સૂતા પહેલાં પાણીનો લોટો મૂકવાનું કામ હોંશે હોંશે કરતા રહે.

હવે બન્યું એવું કે, ગયા મહિને અમારે ત્યાં ચીકુન ગુનિયાનું આગમન થયું. જેનો શિકાર બા અને અમારા શ્રીમતિજી પણ બન્યા. પરિણામે, લોટો મૂકવાનું કામ મારે ભાગે આવ્યું. આમ જોઈએ તો, આ કામ ઘણું નાનું પણ મને યાદ રાખવાનું અઘરું પડે. આથી પહેલા જ દિવસથી મેં મારી માનસિક ઘડિયાળને “બાપુજી માટે પાણીનો લોટો મૂક્યા વિના પથારી ભેગો નહિ થાઉં” એવો મક્કમ નિર્ધાર કરીને તૈયાર કરી. બે ચાર દિવસ તો મારી આ રણનીતિ આબાદ કરી ગઈ.

પણ, ગઈકાલે હું દિવસભરના થાકને કારણે પડ્યો એવો જ નિદ્રાધીન થઇ ગયો ને મારા નિત્યક્રમમાં પણ ભંગ પડ્યો. હું તો ઘસઘસાટ ઊંઘી ગયો પણ પેલી માનસિક ઘડિયાળ સતત ટકોરો મારતી રહી ને “હું કંઈક ભૂલી ગયો છું.” એમ મને જણાવતી રહી એટલે બરોબર મધરાતે હું ઝબકીને જાગી ગયો.

અડધીપડધી ઊંઘમાં ખાસ્સો વિચાર કર્યો ત્યારે યાદ આવ્યો ‘પાણીનો લોટો.’ ઝટપટ ઊભા થઈને પાણિયારા પરથી પાણીનો લોટો ભર્યો, બાપુજીની નજીક મૂક્યો ને વળી પાછો પથારીમાં આવીને સૂઈ ગયો. હવે પેલા ટકોરો સંભળાતા નહોતા ને એવી મજાની ઊંઘ આવી કે એક જ  ઊંઘમાં સવાર પડી ગઈ. 

આ તારા માટે છે.

રાત્રે અગિયાર વાગ્યે મેં ઘરનું બારણું ખખડાવ્યું. નાનાભાઈએ બારણું ઉઘાડ્યું. બીજે દિવસે પરીક્ષા હોવાથી એ હજી અભ્યાસ કરી રહ્યો હતો. લથડાતી હાલતમાં મેં ઘરમાં પ્રવેશ કર્યો ને અમારા રૂમમાં જઈને ગુપચુપ પથારી પાથરી દઈને સૂવા માટે ઝંપલાવી દીધું. થોડી જ વારમાં મારું શરીર ખેંચાવા માંડ્યું. શરીરમાંથી જાણે વિજળી પસાર થતી ન હોય એમ ઠેઠ પગથી માથા સુધી ઝાટકા વાગતા હતા. અભ્યાસમાં લીન ભાઈના વાંચનમાં વિક્ષેપ પડી રહ્યો હતો. શું થઇ રહ્યું છે એની એને સમજણ આવે એ પહેલાં તો ઉભા થઈને મેં બાથરૂમ ભણી દોટ મૂકી ને ત્યાં પહોંચું એ પહેલાં તો ઘરનો વાડો ઘટ્ટ પીળા રંગનાં પ્રવાહીથી રંગાઈ ચૂક્યો હતો. આલ્કોહોલ સાથે અમિષ્ટ આહાર બહાર આવી જવાથી મને નિરાંત થઇ ને હું શાંતિથી સૂઈ ગયો.

બીજા દિવસે આઠ સાડાઆઠે ઉઠીને વાડામાં ગયો તો ભાઈએ સાફસફાઈ કરી હોવા છતાં રહી ગયેલા કેટલાક ડાઘાઓ મારા કારસ્તાનની ચાડી ખાઈ ગયા હતા. હા, એ દિવસે હું બરોબર ઢીંચીને આવ્યો હતો. દિવાળી પહેલાનાં એ દિવસોમાં ઉદાર મિત્રોનો મને એવો સંગ મળ્યો હતો કે છેલ્લા દસેક દિવસથી હું મફતનું ચાખીને રોજ ઘરે આવતો હતો પરંતુ, એ દિવસે વધારે પડતું થઇ ગયું હતું. આજે તો બાપુજી બરોબર મેથીપાક આપશે એવા કાલ્પનિક ભય સાથે ગભરાતાં ગભરાતાં મેં ચા નાસ્તો કર્યો. દિવસ આખો વીતી ગયો પરંતુ, મારી ધારણા પ્રમાણે કોઈ અઘટિત બનાવ ન બન્યો. ત્યાર પછી બે મહિના વીતી ગયા ને નાતાલ નજીક આવી ગઈ. 

ચોવીસમીની રાત હતી. જમ્યા પછી  બનીઠનીને હું ઘરની બહાર નીકળવા જતો હતો ને બાપુજીએ મને બૂમ મારી;"અહીં આવ." 

ખલ્લાસ, આજે તો આવી જ બનવાનું એવા વિચારોથી કંપતો ને થરથરતો હું ઘરમાં પાછો વળ્યો.

"બાજુની રૂમમાં જઈને તિજોરીના નીચેના ખાનામાં જે વસ્તુ પડી છે એ લઇ આવ." એમણે મને આદેશ આપ્યો.

સુંદર રીતે પેક કરેલી એ વસ્તુને મેં ધ્રૂજતા હાથે ઉઠાવીને બાપુજીને આપી.

"આ તારા માટે છે." હળવેથી પેકિંગ તોડીને એમણે એ વસ્તુ મારા હાથમાં મૂકી.

"આર.એસ.?" મેં આંખો ચોળવા માંડી. આર.એસ.નું ચોથિયું બાપુજીએ મારા હાથમાં મૂક્યું હતું એ વાતને હું માની શકતો નહોતો.

"કાન ખોલીને સાંભળી લે. હવે પછી તારે ક્યારેય બહાર જવાનું નથી. તને ઈચ્છા થાય ત્યારે મને જણાવજે. હું વ્યવસ્થા કરી આપીશ. સમજ્યો!"

નાતાલની એ અનોખી ભેટ દ્વારા જીવનભર યાદ રહી જાય એવા પદાર્થપાઠને મેં હજીય ગાંઠે બાંધી રાખ્યો છે.

ચકરડી, ચગડોળ ને પીપૂડીઓ.

આઠમ આવે એટલે કાઠિયાવાડમાં ખાસ જોવા મળે એવો જ ઉમંગ ને ઉત્સાહનો માહોલ મારા ઘરમાં પણ જોવા મળે. ઘરમાં બધાય તહેવારો હોંશેહોંશે ઉજવાય.

મારા બાપુજી રાંધવાના ભારે શોખીન. રાંધવાની કળા એમને ગળથૂથીમાં મળેલી. મીઠાઈ ને ફરસાણ બનાવવામાં એમની હથોટી. કોઈપણ તહેવાર આવે એ તો હમેશા ટાંપીને જ બેઠા હોય. રાંધવાની ને અમને હોંશે હોંશે જમાડવાની તક એ ક્યારેય ન છોડે. એ દિવસોમાં પૂરી, ઢેબરા ને ખીરનું ભાવતું ભોજન મળે ને મનને રોમાંચિત કરે એવી કૃષ્ણજનમની વાતો સાંભળવા મળે.

આઠમનો મેળો આણંદમાં ઠેકઠેકાણે ભરાય. એમાં જાગનાથ મહાદેવ ને બેઠકનું મંદિર કે ગોયા તળાવ આગળ મોટો મેળો ભરાય. બાપુજી અમને બેયને આંગળી ઝાલીને ગોયા તળાવ આગળ લઇ જાય. ગામડી વડથી ઠેઠ બેઠકના મંદિર સુધી માનવમહેરામણ ઉમટ્યું હોય. ભીડમાં શ્વાસ લેવાનુંય ભારે પડે તોયે ચકરડી ને ચગડોળ જોતાં જોતાં ને જોર જોરથી પીપૂડી વગાડતા વગાડતા અમે સૂરજ આથમે ત્યાંસુધી પોરો ખાધા વિના ચાલ્યા જ કરીએ.

ઘરે આવીએ ત્યારે થાકીને ઠૂસ થઈ ગયા હોઈએ. એ રાતે મને તો સપનામાંય રંગબેરંગી ચકરડી, ચગડોળ ને પીપૂડીઓ જ દેખાય.

મારે પણ આવું એક ઘર હોય !

એક એવું ઘર
જેના પાયામાં પ્રેમ હોય
ને જેની દીવાલોમાં હૂંફ અને લાગણી હોય
જેમાં હાશ નામનો દરવાજો હોય
ને ચારે બાજુ મોક્ળાશની બારીઓ હોય !
જેનું છાપરું
ગગન વિહાર માટે ખુલ્લું હોય !
ને જેના આંગણામાં
પક્ષીઓ, પ્રાણીઓ ને માણસો
બધાય કિલ્લોલ'તા હોય.

શેર લોહી ચઢે એવી વાત

સામાન્યજણ દેખીતા કારણોસર કાળા, ધોળા અને ખાખી ડગલાથી સલામત અંતર રાખવામાં માને છે ને હું પણ એમાંથી બાકાત નથી. પરંતુ ગઈકાલે અનિવાર્ય કારણોસર શહેરના જાણીતા ધોળા ડગલાવાળા ફીજીશિયનની મુલાકાત લેવી પડી.

એમની કેબીનમાં અંદર પ્રવેશતાવેંત આદત મુજબ "ગુડ મોનીંગ" કહીને મેં એમનું અભિવાદન કર્યું ને હસ્તધૂનન માટે હાથ લાંબા કર્યા. એમણે પણ મારું અભિવાદન કર્યું અને હસ્તધૂનન માટે હાથ લંબાવીને જેવું મારા ચહેરા સામે જોયું કે એમના મુખેથી અશ્ચયથી "તમે ......." એમ માત્ર એક જ શબ્દ નીકળ્યો ને પછી ટ્યૂબલાઈટના સ્ટાટરની જેમ એમના આંખની પાંપણો બે ત્રણ વાર ફરકીને પછી થોડી વાર માટે સ્થિર થઇ ગઈ અને એમનું મોઢું જાણે આખો લાડવો અધવચ્ચે ફસાઈ ન ગયો હોય એમ પહોળું થઇ ગયું.

"તમે .... તમે સંજયભાઈના ભાઈ તો નહિ ને !" ડોક્ટર હજી વિસ્મયની દુનિયામાંથી બહાર આવ્યા નહોતા. તાળો મેળવવા એમણે ફાઈલ પરનું નામ ચેક કર્યું ને પછી અકથ્ય આનંદથી હાથ જોઇને ભવિષ્ય જોઈ આપતા જ્યોતિષની પેઠે એકધાર્યું બોલવા માંડ્યું: "કદ અને ઊંચાઈમાં સહેજ તફાવત, ઝીણા વાળ રાખવાની 'સ્ટાઈલ' એની એજ , ચહેરા પરના હાવભાવ બિલકુલ સરખા ને વાણીવર્તણૂકમાં મીનમેખનો ફેર નહિ."

"બેસો બેસો. સૌથી પહેલા તો તમારી પાસેથી "કન્સલ્ટેશન ફી" મારાથી ન લેવાય."  આશ્ચર્ય પામવાનો વારો હવે અમારો હતો.
"બીજું, હવે પછી ક્યારેય તમારે ફી આપવી નહિ." ફાઈલ ઉપર એમણે મોટા અક્ષરે "નો કન્સલ્ટેશન ફી" લખ્યું.
"ત્રીજું, મને મળવા માટે તમારે રાહ જોવાની જરૂર નથી." અમે બંને તો આભા થઇ ને એમને તાકી રહ્યા કારણ અમારો એમની સાથે કોઈ ઋણાનુંબંધ  નહોતો.

"આણંદમાં આવ્યો ત્યારથી હું સંજયભાઈને ઓળખું છું ને છેલ્લા આઠ વર્ષોથી એમની સાથે ઘરોબો છે." ડોકટરે અમને આપેલા બહુમાનનું  રહસ્ય છતું કરવા માંડ્યું.

"સંજયભાઈ એટલે આંખો મીંચીને ભરોસો રાખવા જેવા માણસ." માત્ર એક જ વાક્યમાં એમણે ભાઈના વ્યક્તિત્વનો સુપેરે પરિચય આપી દીધો.

એમનાં મુખેથી છેલ્લું વાક્ય સાંભળીને મારામાં શેર લોહી ચઢી આવ્યું ને છાતી ગજગજ ફૂલવા માંડી.

હજીયે એ એવા ને એવા કડેધડે છે.

સમયના વહેણની થપાટો શરીર પર વરતાતી હોવા છતાંએ બાપુજી અડસઠમાં વર્ષે પણ હજીયે એવા ને એવા કડેધડે છે ને પત્ની, બે દીકરાઓ અને પૌત્ર-પૌત્રીઓ સાથે સંયુક્ત કુટુંબમાં રહેવાનો વૈભવ માણી રહ્યા છે. ત્રણત્રણ વાર પક્ષાઘાતના હુમલાઓ પછી પણ એ હરખભેર જીવનને માણે છે એમાં મેડીકલ સાયન્સની પ્રગતિ ઉપરાંત એમના મનની તાકાતના અણસારા પણ વરતાય છે.

છૂટી જીભ ને મે'તરગીરીની સાથેસાથે મધુપ્રમેહ અને બ્લડપ્રેશર પણ એમને વારસામાં જ મળ્યા છે. ઘરમાં એ 'બોસ' છે ને કુંટુંબમાં મોભી છે. પાંચમાં એ પૂછાય છે કારણ સ્વભાવ મળતાવડો છે ને સામાજિક વ્યવહારોની સૂઝબૂઝ એમને હૈયે ને હોઠે છે. પંચમાં બેઠા હોય ત્યારે એમનો વટ જોવા જેવો ખરો ! વાંકું પડે તો કોઈનીય સાડાબારી રાખ્યા વિના સામેવાળાને રોકડું પરખાવી દેતાં એ  જરાય અચકાય નહિ.

હરવા ફરવાનું બિલકુલ ઓછુ થઇ ગયું છે  છતાં ફરવા જવાના એમના અભરખાઓ એ "ફોક્ષ ટ્રાવેલર્સ" જેવી ટીવી સીરીયલો જોઇને પૂરા કરે છે. અસરગ્રસ્ત જમણા હાથને કારણે જમવાનું બનાવવાનો શોખ પુત્રવધુને અમૂલ્ય ટીપ્સ આપીઆપીને પૂરો કરે છે. ટીવી અને લેન્ડલાઈનનું એમને ભારે વળગણ છે. કોઈ વિદ્યાર્થી, શિક્ષક કે આચાર્યનો એક ફોન એમને હરખપદુડા કરી મેલવા માટે પૂરતા છે. સ્મરણશક્તિ તેજ હોવાને કારણે ભૂતકાળના સંસ્મરણોને એ દિવસો સુધી વાગોળ્યા કરે છે.

અમને એ સાંભળે છે ને અમારી વિચારસરણીને માન આપીને સ્વતંત્ર નિર્ણયો લેવાની છૂટ આપે છે. અમારા સાહસોમાં દખલગીરી કરવા કરતાં અમને ટેકો કરવાનું એમને વધારે ગમે છે.

અમારે માટે એ બાપુજી કરતાં ભાઈબંધ જેવા વધારે છે.

ઘર બાળીને તીરથ કરવા થોડું જવાય !

ગઈકાલે બાપુજીનો જન્મદિવસ હતો. એમણે છાસઠ પૂરા કર્યા એ અમારે માટે પણ આનંદ અને ઉમંગનો દિવસ હતો. સ્વાભાવિક રીતે જ એ દિવસ ઊજવણીનો હતો, ભેગા થઈને હળવા મળવાનો ને સુખદુખની બે વાતો કરવાનો હતો.
 

ઘરના બધાય જયારે ભેગા બેસીને ભોજન લઇ રહ્યા હતા ત્યારે હું સાપુતારાથી પાછો ફરી રહ્યો હતો. મારા કામમાં વ્યસ્ત હોવાને કારણે હું હાજર નહોતો રહેવાનો એની એમને આગોતરી જાણ હતી અને સંમતિ પણ હતી.
 

લગભગ દરેક વેળાએ આમ બને છે છતાં તેઓ હંમેશાં હસતા હસતા ટેકો આપતા રહે છે કારણ મારા કામ પ્રત્યે એમને માન છે ને મારા વિચારો અને વિચારસરણી પ્રત્યે એમને આદર છે.
 

આ મારું સદભાગ્ય છે કે મને ને મારા કાર્યને સમજી શકે એવા કુટુંબીજનો મને મળ્યા છે.