દેશી જાંબુડાનો વરસાદ.

સજોડે ચાલવું અમને ગમે છે. અલબત, વ્યસ્ત જીવનશૈલી અને કામના ભારણ વચ્ચે અઠવાડિયા દરમિયાન તો સાથે ચાલવાનું શક્ય બનતું નથી. પરંતુ, રવિવારની સાંજે આવી અમૂલ્ય તક અમને અચૂક મળી જાય છે.

ગઈકાલે સાંજે પણ અમે બંને ચાલતા ચાલતા ગમોટપુરા પહોંચી ગયા. ગમોટપુરા એ ચિખોદરા ગામનું એક નાનકડું પરુ છે. અમારા ઘરેથી ત્યાં પહોંચતા સુધીમાં લગભગ ૪૫ મિનિટનો સમય લાગે છે. ઝીરો ટ્રાફિક અને ઝીરો પ્રદૂષણ એ ગમોટપુરાને મળેલી અમૂલ્ય ભેટ છે. આવા વાતાવરણમાં ત્યાં ખેતરોમાં છૂટા છવાયા રહેતા લોકોની જીવનશૈલીના સાક્ષી બનવું એ પણ એક લહાવો છે.

લગભગ સાંજના છ વાગ્યે અમે ગમોટપુરાની સીમમાં પહોંચ્યા ત્યાં જ અમને એક ઘરનાં આંગણામાં ઝૂકી ઝૂકીને નમન કરી રહેલી જાંબુડીના દર્શન થયા. પાંદડા કરતાં જાંબુની સંખ્યા વધારે જણાતી હતી. લૂંબે ને ઝૂંબે પાકેલા જાંબુડાઓના વજનને કારણે નાનકડી જાંબુડી રસ્તાની કોરે નમી રહી હતી. એમાં પણ એક ડાળી તો એટલી બધી નીચે આવી ગઈ હતી કે માત્ર હાથ ફેલાવીને જ જાંબુડાઓને હાથવગા કરી શકાય.

દેશી જાંબુને જોતાવેંત અમારા મોંમાં પાણી આવી ગયું એટલે માલિકની પરવાનગી લઈને ખોબો ભરીને જાંબુ લઈને પછી એમનો આભાર માનીને અમે આનંદભેર ઘર ભણી ચાલવા માંડ્યું.

“બેન, ઊભા રહો. આટલાથી ન ચાલે. થોડા વધારે લેતા જાઓ.” માંડ પંદરેક ડગલાઓ અમે આગળ ચાલ્યા હઈશું ને માલિકનો અમને આગ્રહભર્યો સાદ સંભળાયો.

અમે પાછા વળ્યા એટલામાં તો એ હાથમાં વાંસી લઈને સજ્જ થઇ ગયા ને ઘરવાળાને અંદરથી મોટી મોદ લઇ આવવા માટે હુકમ કર્યો.

જેવી મોદને ચાર વ્યક્તિઓ પકડીને ઉભી રહી કે તરત જ માલિકે વાંસીને એક ડાળ ઉપર ભરાવીને બરોબર ઝંઝોળી નાંખી. બીજી જ પળે, પાકા જાંબુડાઓ વરસાદના કરાની માફક ટપ ટપ કરતાં મોદની અંદર ઝીલાવા માંડ્યા. ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં લગભગ અઢી કિલો જાંબુ એકઠા થઇ ગયા.

“બસ. બસ. આટલા તો અમારા માટે પૂરતા છે.” એવું કહીએ એ પહેલાં તો માલિકે બીજી ડાળી ઉપર વાંસી ભરાવીને ઝંઝોળવાનું શરૂ કર્યું ને ફરી એક વાર જાંબુડાઓનો વરસાદ વરસ્યો.

માત્ર પાંચ સાત મિનિટની અંદર અઢી અઢી કિલોની બે પ્લાસ્ટીકની બેગ અમને હાથમાં સોંપતા પહેલાં માલિકે “દેશી જાંબુ છે. મધ જેવી મીઠાશ છે. ધરાઈને ખાજો ને ફરી જોઈએ તો બે ચાર દિવસમાં પાછા આવજો.“ કહીને ફરીથી આવવા માટે મોકળા મને અમને આમંત્રણ પણ પાઠવી દીધું.

ઘરે આવ્યા પછી દેશી જાંબુની મીઠાશ અમને જેટલી દાઢે વળગી એના કરતાં ક્યાંયેવધારે એ ઘરના સભ્યોના પ્રેમ, સહજતા અને ઉદારતા અમને હૈયે વળગ્યા.

લૂંબે ને ઝૂંબે લટકતી હાફૂસ.

પર્વતની ટોચ ઉપર પુરાતન કાળમાં બંધાયેલા જર્જરિત પરંતુ, જાજરમાન ‘બાણકોટ’ કિલ્લાની મુલાકાત તથા કિલ્લાની ટોચ પરથી નીચે આવેલા અરબી સમુદ્રનાં હિલોળા લેતા અફાટ જળરાશિના સવારે સાડા દસે દર્શન કર્યા પછી હવે અમે તળેટીમાં આવેલા બાણકોટ ગામ (જી. રત્નાગીરી) તરફ જઈ રહ્યા હતા.

સર્પાકાર રસ્તો અને એકદમ સીધુંસટ ઉતરાણ હોવાને કારણે અમે સાવધાનીપૂર્વક ખૂબ ધીમી ગતિએ આગળ વધી રહ્યા હતા ત્યારે સામેનું અકલ્પનીય દૃશ્ય જોઇને અમારા આનંદ અને આશ્ચર્યનો પાર ન રહ્યો.

ઢોળાવવાળા સર્પાકાર રસ્તાની બંને બાજુએ આંબાના ઘટાદાર ઝાડ હતા અને એ ઝાડની ડાળીઓ ઉપર હાફૂસ કેરીઓ લૂંબે ને ઝૂંબે લટકી રહી હતી. અમારી કાર ભલે ધીમે ગતિએ આગળ વધતી હોય પણ, થોડું જ આગળ વધતા જયારે હાફૂસનો પહેલો ફાલ લેવાની સમગ્ર પ્રક્રિયા અમને નજરો નજર નિહાળવા મળી ત્યારે લાગ્યું કે અમારું નસીબ બમણી ગતિએ આગળ વધી રહ્યું છે.

બગીચાનો યુવામાલિક ‘નોમાન’ અને એમનાં સાથીદારો અત્યારે થોડો વિરામ લઈને વડાપાઉ આરોગી રહ્યા હતા. એ સુવર્ણ તકનો લાભ લઈને એમની સાથે વાતચીત કરવાના ઈરાદાથી અમે કારને વળાંક ઉપર થોભાવીને ‘હાફૂસના બગીચા’માં આનંદ અને ઉલ્લાસભેર પ્રવેશ કરી લીધો.

“સર, અત્યારે અમે આ હાફૂસનો પહેલો ફાલ લઇ રહ્યા છીએ. આ લાંબા વાંસની ઝોળી દ્વારા આંબા પર ચઢીને કેરીને જરા સરખી આંચ ન આવે એ રીતે અમે ઉતારી લઈએ છીએ ને ત્યારપછી એને પાણીથી સ્વચ્છ કરીને એના કદ અને આકાર અનુસાર એનું ગ્રેડીંગ કરવામાં આવે છે અને એ ગ્રેડીંગને આધારે એની કિંમત નક્કી કરવામાં આવે છે.” ગુજરાતથી ઠેઠ અહીં આવેલા જોઇને નોમાને હોંશભેર અમને આખી પ્રક્રિયા ટૂંકમાં સમજાવી દીધી ને સાથે સાથે પહેલવહેલી હાફૂસની શાખને કાપીને એક આખી ડીશ અમારી સામે ધરી દીધી.

“વાહ, વાહ ! શું અનેરો ને અદભૂત સ્વાદ અને સુગંધ છે! બાય ધ વે, હાફૂસમાં એવું તો કયું ખાસ તત્વ છે કે જેને કારણે એને ‘કેરીઓનો રાજા’ કહેવામાં આવે છે? અને એમાં પણ રત્નાગીરી હાફૂસની વાત જ શું કરવી?” હાફૂસનો આસ્વાદ લેતા લેતા જ અમે અમારા મનની વાત કરી.

“સર, અહીંનું અનોખું ભેજવાળું વાતવરણ અને ઢોળાવવાળી ખડકાળ જમીનને કારણે હાફૂસનું બંધારણ જ એવું ઘડાય છે કે એના રંગ, સુગંધ અને સ્વાદનો મુકાબલો કરવો શક્ય જ નથી. તમારે ત્યાં જો માત્ર એક જ પાકેલી હાફૂસ હોય તો આખું ઘર એની સુગંધથી તરબતર થઇ જાય. એ વન ગ્રેડની એક કેરી અમારા માટે તો સોનાની લગડી જેવી મોઘેરી જણસ ગણાય, કારણ, મોટાભાગની કેરીઓ વિદેશ મોકલવામાં આવે છે.” હાફૂસની જેમ નોમાનની વાતચીત કરવાની અદા પણ આજે તો અમને મીઠી અને માધુરી લાગી રહી હતી.

એની વે, આ હાફૂસનો જયારે ડઝનદીઠ ભાવ સાંભળ્યો ત્યારે અમને તો એ પણ ખાતરી થઇ ગઈ કે શા માટે હાફૂસને કિંમતની બાબતમાં પણ ‘રાજાઓનો રાજા” ગણવામાં આવે છે.

લાખોમાં એક, ઓલીવ રીડલી.

“ડેડી, રન ફાસ્ટ. ઓલીવ રીડલીનું એક બચ્ચું દરિયા ભણી ધસી રહ્યું છે.” વહેલી સવારે સાડા છ વાગ્યે મહારાષ્ટ્રમાં રત્નાગીરી જીલ્લામાં આવેલા આંજાર્લે નામના રળિયામણા ગામના બીચ ઉપર હજી તો હું કારને પાર્ક કરું એ પહેલાં જ અધીરો દીકરો કાચબાના નવજાત બચ્ચાને જોવા માટે દોડીને અમારી પહેલાં પહોંચી ગયો હતો. 

અમે માનતા હતા કે આટલી વહેલી સવારે કાચબાના બચ્ચાને જોવા માટે કોણ નવરું હશે? પણ, જયારે અમે બીચ ઉપર પહોંચ્યા ત્યારે ત્યાં એકઠી થયેલી મેદનીને જોઈએ છક થઇ ગયા. મુઠ્ઠીમાં સમાઈ જાય એવડું એક નાનકડું બચ્ચું જીવન (દરિયો) ભણી ધીમે ધીમે ધસી રહ્યું હતું અને કુદરતની આ અજીબોગરીબ ઘટનાને આબાલવૃદ્ધ સહુ આનંદ અને અહોભાવથી માણી રહ્યા હતા. 

અમે પણ આણંદથી સાડા સાતસો કિલોમીટરનો પ્રવાસ ખેડીને આ એક માત્ર નવજાત બચ્ચાંને નિહાળવા માટે અહીં આવ્યા હતા. કાચબાનું બચ્ચું તો માત્ર એક જ હતું. પરંતુ, એ સામાન્ય બચ્ચું નહોતું. પણ, લાખોમાં એક એવા ઓલીવ રીડલી નામની દુર્લભ પ્રજાતિના કાચબાનું બચ્ચું હતું. 

ચારે બાજુ માણસોની ભીડ હોવા છતાં, આ બચ્ચું ધીમેથી પણ ભારે હિંમત અને આત્મવિશ્વાસથી દરિયા ભણી કૂચ કરી રહ્યું હતું. કારણ, આ ક્ષણ એના માટે મહાપ્રસ્થાનની ક્ષણ હતી. દરિયો જ એના માવતર અને દરિયો જ એનું હવે પછીનું જીવન હતું. જો આજે અને અત્યારે જ આ જીવનદાતા સાથે મેળાપ ન થયો તો હવે પછીના જીવનનું કોઈ ઠેકાણું નહોતું. 

ઓલીવ રીડલી કાચબાના દર હજારમાંથી માત્ર એક જ બચ્ચું પુખ્ત વય સુધી પહોંચી શકે છે અને જો એ બચ્ચું માદા હોય તો દુનિયાના ગમે તે મહાસાગરમાં ભમતું હોય પણ ઈંડા મૂકવા તો પોતાના જન્મસ્થળે જ પાછું આવે છે. 

થોડા વર્ષો પહેલાં, આવા બચ્ચાઓની દરિયા સુધી પહોંચવાની શક્યતા ઘણી પાંખી હતી, કારણ કે, માણસ એનો સૌથી મોટો દુશ્મન હતો જે ખૂણે ખાંચરેથી આ કાચબાના ઈંડાઓને શોધીને એનું ભક્ષણ કરી જતો હતો. પણ, ભલું થાજો કેટલાક પર્યાવરણપ્રેમી વ્યક્તિઓ, સંસ્થાઓ અને સરકારનું કે જેમણે આવા ભક્ષકોને સાચી સમજણ આપીને રક્ષક બનાવ્યા ને સાથે મળીને એમને બચાવવાનો, એમને રક્ષણ આપવાનો એવો તો ભગીરથ પ્રયત્ન કર્યો કે એમનાં આ પ્રયત્નોની દુનિયાભરમાં નોંધ લેવામાં આવી. 

આંજાર્લે, વેળાસ, કેળશી અને દરિયાને કાંઠે આવેલા અન્ય કેટલાક ગામોમાં આ નામશેષ થવા આવેલી પ્રજાતિના સંરક્ષણ માટે ભરપૂર પ્રયત્નો કરવામાં આવે છે. ફેબ્રુઆરી મહિનામાં જયારે માદા કાચબો એક સાથે સેંકડો ઈંડા એકથી દોઢ ફૂટ ઊંડા ખાડામાં મૂકી આવે છે ત્યારે આવા ઈંડાઓને શોધીને હેચરી (રક્ષિત જગ્યા) માં મૂકવામાં આવે છે અને ૪૫ કે ૫૫ દિવસ પછી જયારે બચ્ચું બહાર આવે ત્યારે એને સંભાળપૂર્વક દરિયામાં છોડી દેવામાં આવે છે. 

આ પ્રયત્નોનું સુખદ પરિણામ એ પણ આવ્યું છે કે એક પ્રવાસન સ્થળ તરીકેની અને ખાસ કરીને “કાચબા મહોત્સવ” તરીકેની એની ખ્યાતિ દિવસે ન વધે એટલી રાતે વધવા માંડી છે. માર્ચ અને એપ્રિલ મહિનાઓ દરમિયાન આ નાનકડું ગામડું નજીકમાં આવેલા પૂના અને મુંબઈ જેવા શહેરોમાંથી આવેલા પ્રવાસીઓથી ઉભરાવા માંડ્યું ને એ ઉપરાંત, દૂરથી આવનારા અમારા જેવા ભાગ્યશાળીઓની તો કોઈ ગણતરી જ નહિ. 

થોડી જ વારમાં દરિયામાં ગરકાઈ થઇ ગયેલું ઓલીવ રીડલીનું બચ્ચું તો ભાગ્યશાળી હતું જ પણ, સાથે સાથે અમે પણ એટલા જ ભાગ્યશાળી હતા કારણ કે, એ બચ્ચાના મહાપ્રસ્થાનના સાક્ષી બનવાની મહામૂલી તક અમને સાંપડી હતી. 

(ખાસ નોંધ: આ ઘટનાના સાક્ષી બનવાનો સમય માર્ચ અને એપ્રિલ એમ માત્ર બે મહિનાઓ માટે જ છે.)

ભીની રેતમાં રમતું માછલી બજાર.

“અહીંથી ડાબી બાજુની ગલીમાં વળી જાઓ. બે મિનિટમાં અમારા ખ્યાતનામ માછલી બજારમાં પહોંચી જશો.” સવારના લગભગ નવ વાગ્યે, દાપોલી નજીક આવેલા હરણાઈ નામના નાનકડા ગામમાં એક અજાણ્યા ગ્રામજને અમને ટૂંકો ને ટચ રસ્તો બતાવ્યો.

ગલી વટાવીને અમે આગળ વધ્યા તો સામે જ અમને અરબી સમુદ્રનાં દર્શન થયા. ભીની રેતીમાં થોડું આગળ વધીને અમે કારને પાર્ક કરીને આગળ વધ્યા તો કરોડોનો કારોબાર ધરાવતા હરણાઈના ફરતા ગાળામાં ખૂબ જાણીતા રીટેલ અને હોલસેલ એમ બંને માછલી બજારનાં દર્શન થયા.

જમણી બાજુ મોટી દુકાનો હતી અને એની આગળ તોતીંગ વાતાનુકુલિત ટ્રકો પોતાનો વારો ક્યારે આવે એની રાહ જોતી ઉભી હતી. બીચની બરોબર મધ્યમાં માછલી વેચનારી બહેનો પોતાનો સરંજામ સુવ્યવસ્થિત ઢબે ગોઠવીને બેઠી હતી.

એક બાજુ, પાંપલેટ, સુરમઈ, બાંગડા જેવી કેટલીક જાણીતી તો ઘણી બધી અજાણી જાતની માછલીઓ, વિવિધ કદ અને આકારના જિંગા તથા કરચલાઓને વેચાણ માટે હારબંધ રીતે ગોઠવવામાં આવ્યા હતા તો બીજી બાજુ, નાની મોટી સૂકી માછલીઓ તથા જિંગાનો વેપાર ચાલી રહ્યો હતો. જો ઉપરથી ડ્રોન દ્વારા ફોટો લેવામાં આવે તો આખો કાટખૂણો એવો તો સુંદર ને ભાતીગળ રચાયો હતો કે જાણે ભીની રેતીમાં રંગોળી ન ઉપસી આવી હોય ! વેપાર ધમધમી રહ્યો હતો પરંતુ, ઘૂઘવતા સમુદ્રનાં મોજાનાં ઘુઘવાટા સિવાય વાતાવરણ શાંત અને નીરવ હતું.

માછલી બજારને નીરખવામાં ઘણો સમય વિતાવ્યા પછી અમે ડાબી બાજુએ આવેલા સમુદ્ર ભણી નજર માંડી તો સામેનું દૃશ્ય જોઇને આભા જ થઇ ગયા. કારણ, ત્યાં વિલંબિત તાલમાં અને ચોક્કસ લયમાં જીવન ધબકતું હતું. સમુદ્રમાં થોડે જ દૂર કતારબંધ ઉભેલા નાના નાના હોડકાઓ પવનની સાથે સાથે ઝોલાં ખાઈ રહ્યા હતાં. કિનારાના પાણી ઉપર માણસોની ચહલપહલ હતી એમાં કંઈ નવાઈ નહોતી પણ, આશ્ચર્યની વાત તો એ હતી કે એ પાણીમાં બળદગાડાઓની ઘૂઘરીઓનો અવાજ પણ સંભળાઈ રહ્યો હતો.

“અમારું ગામ હરણાઈ બંદર તરીકે ખ્યાતનામ છે પણ, આ બંદર ઉપર કોઈ ડોક જ નથી કે જ્યાં સ્પીડબોટ લાવીને માછલાંઓને સીધે સીધા વાહનોમાં ગોઠવી શકાય. આથી આ નાના હોડકાઓ જતી વેળાએ સ્પીડ બોટના નાવિકો માટે સીધું સામાન, બરફ, ડીઝલ તથા અન્ય વસ્તુઓ લઇ જાય છે અને પરત આવતી વેળાએ માછલાંઓ ભરીને આવે છે. વળી, કિનારાની બિલકુલ નજીક આવ્યા પછી એ હોડકાઓને દુકાનમાંથી ખરીદેલો સામાન પૂરો પાડવાનું તથા માછલાં ભરી લાવવાનું કામ આ બળદગાડાઓ દ્વારા પાર પાડવામાં આવે છે.”

જો ત્યાંના એક સ્થાનિક માછીમારે આ વાત અમને સમજાવી ના હોત તો સ્પીડબોટ, હોડકાઓ, બળદગાડા અને બજાર વચ્ચેની અજોડ અને અદભૂત કડીઓ અમારા માટે કદાચ કાયમનું રહસ્ય બની રહેત.

આજે હરણાઈના માછલી બજારમાં વિલંબિત તાલમાં પણ ચોક્કસ લયમાં ગ્રામ્ય જીવન ધબકી રહ્યું હતું અને એ જીવનમાં, એ વાતાવરણમાં સમુદ્રના મોજાનાં ઘુઘવાટા અને બળદગાડાની ઘૂઘરીઓ સિવાય કોઈ ઘોંઘાટ કે કોઈ કોલાહલ વરતાતો નહોતો.

બરોબર બે કલાક પછી અમે જાણે કશુંક ગુમાવીને પાછા ન વળતા હોઈએ એમ ભારે અને ભગ્ન હૃદયે પાછા વળ્યા. પરંતુ, એ દિ ને આજની ઘડી સુધી આદિલ મન્સુરીની અદભૂત ગઝલની પંક્તિઓ નજીવા ફેરફાર સાથે;

“ભીની રેતમાં રમતું 

હરણાઈનું માછલી બજાર મળે ના મળે. 

ફરી આ દૃશ્ય સ્મૃતિપટ પર મળે ના મળે.”

મારા મન અને હૃદયનો કેડો નથી મેલતી.

કોંકણનાં કોકમ અને કોપરાં.

પ્રવાસના પહેલા દિવસે અમે સવારે છ વાગ્યે ઘરેથી નીકળી ગયા હતા ને મુંબઈ બાયપાસ કરીને જયારે અમે નક્કી કરેલા પાલી નામનાં ગામે પહોંચ્યા ત્યારે રાતના આઠ વાગી ચૂક્યા હતા. આમ છતાં, બીજા દિવસે પણ અમે સવારે છ વાગ્યાથી ડ્રાઈવની શરૂઆત કરી દીધી કારણ, અમારી મંઝિલ સુધી પહોંચવામાં હજી પાંચેક કલાક લાગે એમ હતા. 

લોણારી ગામથી છેલ્લા પાંસઠ કિલોમીટરનું અંતર અમારે માટે આહલાદાયક અનુભવ બની રહ્યો કારણ, રસ્તો સર્પાકાર હતો અને ચઢાવ ઉતરાણવાળો પણ હતો. પશ્ચિમ ઘાટના ઉતુંગ શિખરો અને ઘટાટોપ જગલને કારણે આવા સુંદર રસ્તાનો ક્યારેય અંત ન આવે એવું અમે મનોમન ચાહતા હતા. 

દાપોલી નજીક આવેલા આંજાર્લે નામના ગામે અમે પહોંચ્યા ત્યારે લગભગ બાર વાગવા આવ્યા હતા. ત્યાંથી ત્રણેક કિલોમીટર દૂર દરિયાને બિલકુલ કાંઠે આવેલા ‘વ્હીસ્લીંગ વેવ્સ’ નામના રિસોર્ટમાં અમે પહોંચ્યા ત્યારે શેકાઈ રહેલી માછલીની સુગંધને કારણે અમારી ભૂખ બરોબર ઉઘડી ચૂકી હતી. 

“સર, જમવામાં ફીશ થાળી છે. આપને ફાવશે?” વેઈટરે અમારી પસંદગી પૂછી જોઈ. 

“ફીશ થાળી?” ડીશને બદલે થાળી શબ્દ સાંભળ્યો એટલે અમને ગુજરાતી થાળી યાદ આવી ગઈ. 

“હા, થાળી મળશે. એક થાળીના રૂ. ૩૦૦ થશે.” વેઈટરે સ્પષ્ટતા કરી. 

“કશો વાંધો નહિ. બે થાળી આવવા દો.” કિંમત અમને વધારે લાગી છતાં ઓર્ડર આપી દીધો. 

અડધા કલાક પછી અમે ફ્રેશ થઈને ભોજનખંડમાં પ્રવેશ્યા ત્યારે જમવાની થાળી તૈયાર હતી. એ થાળીને જોઇને અમે ખુશ ખુશ થઇ ગયા, કારણ કે. લાંબા સમય પછી આજે અમને તાજી અને સ્વાદિષ્ટ માછલી ખાવા મળવાની હતી. 

થાળીમાં શેકેલી સુરમઈ માછલીના બે મોટા ટુકડા હતા અને એક મધ્યમ કદના વાટકામાં જિંગા અને માછલીની ‘કરી’ હતી. સાથે સાથે સોન કઢી, પૌઆના પાપડ, ચોખાની રોટલી અને ભાત પણ હતા. કોંકણ સ્ટાઈલમાં શેકાયેલી માછલી પૂરી થતાં વાર ન લાગી. 

“ડેડી, ઓસમ ફૂડ છે.” ચોખાની રોટલીને કરીમાં ડુબાડીને બટકું ભરતાં વેંત તથ્યથી વખાણ કર્યા વિના ન રહેવાયું. 

“હા હોં, સ્વાદ પરથી તો કોકમ, કોપરાં અને કઢી પત્તાનો ભરપૂર ઉપયોગ કર્યો હોય એમ લાગી રહ્યું છે.” અમારા માસ્ટર શેફ શ્રીમતિજીએ પણ પોતાના જ્ઞાનની અમારી સાથે વહેચણી કરી. 

બે થાળીને ધીમે ધીમે લહેજતથી પૂરી કરી રહ્યા ત્યાં સુધીમાં તો કોકમ, કોપરાં અને કઢી પત્તાનો સ્વાદ એવો તો દાઢે વળગી ચૂક્યો હતો કે હવે પછી બાકી રહેલા ચારે ચાર દિવસ બપોરના ભોજનમાં અમે કોંકણ થાળી સિવાય બીજું કશું જ નહિ ખાઈએ એમ સર્વાનુમતે નક્કી કરી લીધું. 

(ખાસ નોંધ: કોંકણમાં આપણે ત્યાં મળે છે એવી ડીશ કે હાંડી મળતા નથી. પરંતુ, માછલીનાં કદ અને પ્રકારને આધારે આખી થાળી મળે છે જેની કિંમત પણ અલગ અલગ હોય છે.)

કામણગારું કોંકણ.

“જો દીકરા સામે જો. કેવા સુંદર અને રળિયામણા ગામડાંઓ છે. દરિયાને કિનારે વસેલા આ ગામડાંઓને જોઇને વેનીસની યાદ આવી જાય છે.” કોંકણ પ્રવાસના ચોથા દિવસે અમે અરબી સમુદ્રની સમાંતર ડ્રાઈવ કરી રહ્યા હતા ત્યારે મેં દીકરાની સ્મરણશક્તિને ટકોરો મારી જોયો. 

“સાચી વાત છે, ડેડી. તમે ઈટાલીમાં આવેલા નહેરોના નગરની વાત તો નથી કરી રહ્યા ને ! પણ, મને તો વેનીસ અને આ વિસ્તારમાં ઘણો ફેર દેખાઈ રહ્યો છે.” સુંદર દૃશ્યો જોઇને પ્રભાવિત થયેલા દીકરાની સ્મરણશક્તિની સાથે સાથે નિરીક્ષણ શક્તિ પણ ધાર બતાવી રહી હતી. 

“વેનીસ એ નગર છે. જયારે આપણે જે જોઈ રહ્યા છીએ એ તો ગ્રામ્ય વિસ્તાર છે. ત્યાં રસ્તાઓ નથી, જયારે અહીં સર્પાકાર વળાંકોવાળા મજાના રસ્તાઓ છે. બીજી વાત, વેનીસ નહેરોને કિનારે વસેલું છે. જયારે આ ગ્રામ્ય વિસ્તાર દરિયાને કિનારે આવેલો છે અને સૌથી નોંધપાત્ર વાત તો એ છે કે અહીં દરિયાની લગોલગ આભને આલિંગન આપતા પહાડો અને બાજુમાં ઘટાટોપ જંગલ આવેલું છે. દરિયો, ડુંગર અને જંગલોનો આવો ત્રિવેણી સંગમ બીજે ક્યાં જોવા મળે!” એપીક, ડિસ્કવરી અને ટ્રાવેલ એક્સ પી જેવી ચેનલો જોઇ જોઇને ઉછરી રહેલો દીકરો આજે એકદમ ખીલી ઉઠ્યો હતો. 

વહેલી સવારે આઠ વાગ્યે જ અમે પ્રવાસનો આરંભ કરી દીધો હતો. દાપોલી, હરણાઈ અને આંજાર્લે જેવી અદભૂત જગ્યાઓની મહેમાનગતિ માણીને આજે અમે મુરૂડ જંજીરા ભણી પ્રયાણ કરી રહ્યા હતા. મહારાષ્ટ્રમાં આવેલો આ આખો પટ્ટો કોંકણ તરીકે ઓળખાય છે. રસ્તામાં કેળશી, દીઘે, બાણકોટ અને વેળાસ જેવા નાના પણ રમણીય ગામડાંઓ નિહાળીને આંખોને ઠંડક વળતી હતી. 

રસ્તાની ડાબી બાજુ દરિયો હતો અને જમણી બાજુએ પહાડો તથા ખીણ પ્રદેશમાં ખીલેલું જંગલ હતું. ગામના રસ્તાઓ સાંકડા હતા પણ સ્વચ્છ, સુંદર અને સર્પાકાર હોવાથી ડ્રાઈવિંગનો આનંદ અવિસ્મરણીય બની રહ્યો હતો. 

દરિયાની ખાડીની બંને કિનારે રળિયામણા ગામડાંઓ વસેલા હતા. ગામઠી શૈલીમાં બનેલા નાનકડા ઘરો એકબીજાની લગોલગ હતા અને મોટે ભાગે દરેક ગામમાં આધુનિક બાંધકામ ધરાવતી મસ્જીદો મોજૂદ હતી. 

એક ગામથી બીજે ગામ જવા માટે ખાડી પસાર કર્યા વિના કોઈ આરોઓવારો નહોતો. કેટલાક ગામોની વચ્ચે પુલ હતો તો વળી કેટલીક જગ્યાઓએ “રો રો ફેરી - જેમાં કાર, બસ અને ટ્રકને પણ વહન કરવામાં આવતા હતા.) નો ઉપયોગ કરવો પડતો હતો. આવી બે જગ્યાઓએ અમે અમારી કારને બોટમાં ગોઠવીને ખાડીને પસાર કરી હતી. 

છેલ્લી વાર કાર સહિત બોટમાં બેસીને ખાડીને પસાર કરીને જયારે અમે જંજીરા પહોંચ્યા ત્યારે ભોજનનો સમય થઇ ચૂક્યો હતો. પણ, કામણગારા કોંકણનો જાદુ અમારા ઉપર એવો તો છવાઈ ચૂક્યો હતો કે હજી પણ અમારી ભૂખ ઉઘડી નહોતી. 

સાઈબેરીયન ક્રેનનો સાદ.

“ડેડી, જમણી બાજુ જુઓ. સાઈબેરીયન ક્રેન દેખાઈ રહ્યા છે.” ભરતપુર આગ્રા હાઈવે ઉપર હું એકચિત થઈને કાર ચલાવી રહ્યો હતો ત્યારે સાઈબેરીયન ક્રેનનું નામ માત્ર સાંભળીને મારું ધ્યાન ભંગ થઇ ગયું. કારને થોડી ધીમી પાડીને જમણી બાજુ નજર કરી તો કતારબંધ બગલાઓ આકાશમાં વિહાર કરતાં જોવા મળ્યા.

હા, આ એજ બગલાઓ હતા જેને નિહાળવા માટે અમે આણંદથી ઠેઠ ૯૦૦ કિલોમીટર દૂર આવેલા ભરતપુર સુધી પહોંચી ગયા હતા. એ દિવસે તો અમે અમારા કાર્યક્રમ મુજબ અમારો સમય તાજના સાંનિધ્યમાં વિતાવ્યો. પરંતુ, બીજા દિવસે લગભગ પોણા સાત વાગ્યે અમે અમારા મિત્ર દંપત્તિ સૂકેશ અને સલોની સાથે સાઈકલ લઈને “ઘાના કેવલાદેવ નેશનલ પાર્ક” અથવા “ભરતપુર પક્ષી અભયારણ્ય”માં વિહાર કરવા માટે તૈયાર હતા.

લગભગ ત્રણ કિલોમીટર સુધી અમને ઝાડી ઝાંખરાઓ જ જોવા મળ્યા. અલબત, એમાં પણ રખડપટ્ટી કરીને શોધખોળ આદરીએ તો ઘણાં દેશી પક્ષીઓની સાથોસાથ અજાણ્યા પક્ષીઓ જોવા મળી જાય. અમે પણ, કેટલાક ગીધ અને ઘુવડને જીવનમાં પહેલી વાર જોયા. ત્યાંથી આગળ વધતા પાર્કનું પ્રવેશદ્વાર આવ્યું. એક નીલગાયનું બચ્ચું આ પ્રવેશદ્વાર આગળ જ અમારું સ્વાગત કરવા માટે તૈયાર હતું.

આ પ્રવેશદ્વારને વટાવ્યા પછી તરત જ ગાઢ વનરાજી જોવા મળે છે. જ્યાં વિવિધ પ્રકારના વૃક્ષોની હારમાળા જોવા મળે છે. વચ્ચે નાનકડો વિરામ લેતાં લેતાં અમે આગળ વધી રહ્યા હતા ને અચાનક દક્ષિણમાંથી પક્ષીઓનો કલરવ સાંભળવા મળ્યો. એકસાથે આટલો બધો કલશોર મચાવનારા પંખીઓ કેવા હશે અને ક્યાંથી આવ્યા હશે એનો વિચાર કરીએ એ પહેલાં તો અમે રસ્તાની ડાબી બાજુએ આવેલા કુત્રિમ તળાવને કિનારે આવી પહોંચ્યા હતા અને વિચારોમાંથી બહાર આવીને સામેનું દૃશ્ય જોતાવેંત મંત્રમુગ્ધ થઇ ગયા.

તળાવની અંદર આવેલા વૃક્ષો ઉપર અમને અનેક પ્રજાતિના બગલાઓ એમનાં બચ્ચાંઓ સાથે જોવા મળ્યા. નર અને માદા બંને પોતાના બચ્ચાંઓની શ્રુસેવામાં લાગી ગયા હતા. કેટલાક પક્ષીઓ આજુબાજુથી લાવેલા તણખલાંઓની મદદથી પોતાના માળાને મજબૂત બનાવી રહ્યા હતા તો વળી કેટલાક પક્ષીઓ બચ્ચાંઓને ખોરાક આપવામાં વ્યસ્ત હતા.

દેશ વિદેશથી માઇલોનું અંતર કાપીને આ પક્ષીઓ પોતાના બચ્ચાંઓના ઉછેર માટે અહીં આવીને શિયાળો પૂરતો ધામો નાંખે છે ને બચ્ચાંઓ થોડા મોટા થયા પછી પોતાને વતન પરત ચાલ્યા જાય છે.

પોતાનાં બાળકોને ઉછેરી રહેલા આ પક્ષીઓની ગતિવિધિઓ નિહાળવામાં અમે એવા તો મશગૂલ અને તલ્લીન થઇ ગયા હતા કે જો અમને ભૂખ ના લાગી હોત તો અમે પણ ત્યાં જ ધામો નાંખીને રહી ગયા હોત.

(નોંધ: અફઘાન શિકારીઓની ભૂખ અને લાલચને કારણે હવે “ધ ગ્રેટ સાઈબેરીયન ક્રેન” હવે જોવા મળતા નથી.)

રાજસ્થાન - બગલાઓનો દેશ.

“વાહ! કેવું સુંદર અને મજાનું સરોવર છે.” પાંચમા ધોરણમાં માત્ર નવ વર્ષની વયે પહેલી વાર મેં રાજસ્થાનના માઉન્ટ આબુમાં પગ મૂક્યો અને ડુંગરોની વચ્ચોવચ્ચ આવેલું નખ્ખી સરોવર જોઇને ભાવવિભોર થઇ ગયો. ત્યાર પછી અમે ક્રમશઃ ટેડ રોક, ગુરુ શિખર, અચલગઢ, દેલવાડાના દેરા, અદ્ધરદેવી, ગૌમુખ અને સન સેટ પોઈન્ટ જેવા રમણીય સ્થળોની મુલાકાત લીધી. અલબત, એ વેળાએ રાજસ્થાનમાં આ તો હજી પાશેરામાં પહેલી પૂણી જ છે એવી સમજણ નહોતી એટલે મેં માની લીધું કે રાજસ્થાન એટલે ડુંગરો, જંગલો અને સરોવરો ધરાવતો સુંદર અને રળિયામણો પ્રદેશ.

ત્યાર પછી બરોબર ૨૧ વર્ષની વયે મેં જયપુરમાં પગ મૂક્યો. ભવ્યાતિભવ્ય આમેરનો કિલ્લો અને અનન્ય કૃતિ શીશમહેલમાંથી બહાર નીકળવાનું મન થતું નહોતું. ત્યાંથી પાછા વળતી વેળાએ જલમહેલ જોયો ને શહેરની અંદર હવા મહેલ, જંતર મંતર અને સીટી પેલેસ રાજસ્થાન પ્રત્યેના મારા દૃષ્ટિકોણને બદલવામાં નિમિત બન્યા.

ત્યાંથી પાછા વળતા પ્રસિદ્ધ યાત્રાધામો અજમેર અને પુષ્કરની ઊડતી મુલાકાત લીધી ને ત્યાર પછી અમે પહોંચ્યા સરોવરોના શહેર ઉદયપુરમાં. પીછોલા લેક અને ફતેસાગર લેકની સુંદરતા ઉદયપુરની દર વર્ષે મુલાકાત લેવામાં નિમિત બનવાની હતી એની તો અમને ક્યાંથી જાણ હોય! પણ, ત્યાર પછી અમે સતત ઉદયપુરની મુલાકાત લેતા રહ્યા. ઈતિહાસને પોતાની અંદર સાચવીને બેઠેલો સીટી પેલેસ અમારું માનીતું સ્થળ બની રહ્યું.

હવેથી જો પ્રવાસ કરવો હોય તો રાજસ્થાન સિવાય બીજે ક્યાંય નજર ન દોડાવવી એમ નક્કી કરીને અમે લગભગ દર વર્ષે બે વર્ષે ત્યાંની મુલાકાત લેતા રહ્યા. જેમાં હલ્દીઘાટી, ચિતોડ ગઢ, કુંભલગઢ, બીકાનેર અને જોધપુરનો સમાવેશ થતો હતો. આ બધા જ સ્થળોએ રહેલા અદભૂત કિલ્લાઓ અને મહેલો નિહાળીને અમે માન્યું કે રાજસ્થાન એટલે રાજા રજવાડાઓનો દેશ, ઐતિહાસિક વારસો અને વિરાસત ધરાવતો ખમીરવંતો પ્રદેશ.

નજર પહોંચે ત્યાં સુધી રેતી જ રેતી ધરાવતા જેસલમેરના રણમાં સોનેરી પથ્થરોથી ચમકતો મહેલ જોઇને અમે આભા જ બની ગયા. જેસલમેરના રણમાં ગાળેલી એક અનોખી સાંજ અમારા પ્રવાસના સંસ્મરણોમાં સીમાચિન્હરૂપ બની ગઈ. આથમતા સૂરજના સાંનિધ્યમાં અમે રેતીના ડુંગરો પરથી આળોટતા રહ્યા ને કેમ્પમાં પાછા વળીને રાજસ્થાની લોકગીત સંગીત સાથે એકરૂપ થઇ ગયા. હવે અમે માન્યું કે, રાજસ્થાન એટલે અફાટ રેતી ધરાવતો રણપ્રદેશ અને લોકગીત સંગીતના આરોહ અવરોહથી થરકતો ધબકતો રોમાંચક પ્રદેશ.

જીવનનાં ચોથા દાયકામાં જયારે ફરી એક વાર મેં રાજસ્થાનમાં પગ મૂક્યો ત્યારે મને લાગ્યું કે રાજસ્થાન એટલે બગલાઓનો દેશ. રાજસ્થાનની સરહદ ઉપર આવેલા ભરતપુર પક્ષી અભયારણ્યમાં અમને એવો અલૌકિક અનુભવ થયો કે જે અમારા રાજસ્થાનના અગાઉના બધા જ અનુભવોમાં શિરમોર અને ચઢિયાતો બની રહ્યો.

માત્ર ને માત્ર બચ્ચાંઓના ઉછેર માટે દૂર દેશાવરથી અહીં આવતા બગલાઓ તણખલાંઓથી સજાવેલા માળામાં રહેલા પોતાના બચ્ચાંઓને ખોરાક આપતી વેળાએ જાણે કહી રહ્યા હતા કે રાજસ્થાનમાં રણ છે, સરોવરો છે, ડુંગરો છે, જંગલો છે, મહેલો છે, કિલ્લાઓ છે, ગીતો છે, સંગીત છે ને વિશાળ હૃદય ધરાવતા લોકો છે એટલે જ રાજસ્થાન આપણો દેશ છે.

(ફોટો સૌજન્ય: ગુગલ)

ગરમાગરમ પુરી અને કચોરી.

“ડેડી, સામે પેલા તાવડાની નીચે જુઓ તો ખરા!” ગરમા ગરમ પુરીની હું લહેજત માણી રહ્યો હતો એ જ વેળાએ તથ્યએ મારા શર્ટનું કોલર પકડીને મને સામેનું દૃશ્ય બતાવ્યું. સામેનું દૃશ્ય જોતાવેંત અમારા ચારેયના ગળામાં પુરીઓ એ રીતે અટવાઈ ગઈ કે જાણે હમણાં જ બહાર આવી જશે.

સવારના બરોબર સાત વાગ્યે અમે ભરતપુરથી આગ્રા આવવા માટે નીકળ્યા હતા. એક એક ખાખરો ખાઈને નીકળ્યા હોવાને કારણે અત્યારે અમને કકડીને ભૂખ લાગી હતી. રસ્તામાં તથ્યની ‘ધ ગ્રેટ સાઈબેરીયન ક્રેન’ વિશેની અદભૂત વાતો સાંભળવામાં ને સાંભળવામાં અમને ક્યારે આગ્રા આવી ગયું એનું ભાન જ ના રહ્યું.

મુખ્ય રસ્તો છોડીને જેવા અમે મુખ્ય બજાર ભણી પ્રવેશવા જતા હતા કે ડાબી બાજુએ કચોરી સમોસા બનાવતી એક સાથે ચાર દુકાનો જોઈ. ગરમા ગરમ પુરી, કચોરી અને સમોસાની સુગંધથી આકર્ષાઈને અમે ત્યાં જ કારને થોભાવી દીધી.

જે દુકાન પર સૌથી લાંબી લાઈન હતી એ લાઈનમાં અમે પણ જોડાઈ ગયા ને ફટાફટ સમોસા લઈને ખાવા મંડી પડ્યા. સમોસા પછી કચોરી અને છેલ્લે એકેએક પુરીનો આસ્વાદ માણવામાં અમે મશગૂલ હતાં ને તથ્યએ તાવડા નીચેનું દૃશ્ય અમને બતાવ્યું.

દુકાનનાં પગથિયાની બરોબર પાસેથી ગટર ગંગા વહી રહી હતી અને એ ગંગાની ઉપર તાવડા અને થડાને ગોઠવવામાં આવ્યા હતા. દુકાનની અંદરથી વણાયેલી કાચી સામગ્રી તાવડામાં બરોબર તળાયા પછી થડામાં ગોઠવવામાં આવતી હતી અને ત્યાંથી જ ગ્રાહકોને નાનકડા પડીયામાં પીરસવામાં આવતી હતી.

ભૂખ બરોબર કકડીને લાગી હોવાને કારણે આ આખું દૃશ્ય અમે અજાણતામાં જ નજર અંદાજ કરી દીધું હતું ને ટેસથી ગટર પરની પુરી, સમોસા અને દાળની કચોરીને અમે પેટમાં પધરાવી દીધાં હતાં.

એની વે, ‘અબ પછતાયે ક્યા હોવત હે’ એમ માનીને ગળામાં અટવાયેલી પુરીને મેં પ્રયત્નપૂર્વક પેટમાં પધરાવી દીધી ને ત્યાર બાદ ગરમા ગરમ જલેબી ખાવા માટે લાઈનમાં ફરીથી જોડાઈ ગયો.

(ખાસ નોંધ: ઉત્તર પ્રદેશના કંદોઈઓ એ ખુલ્લી ગટરમાં રહેલા ગેસનો સદ્પયોગ કરતાં હોય તો આશ્ચર્ય ન થવું જોઈએ કારણ કે, ત્યાં ચોરે ને ચૌટે (મથુરા અને વૃંદાવનમાં પણ) આવા દુર્લભ દૃશ્યો જોવા મળે છે.)

ચુનીલાલની પ્રતિકૃતિ.

”સર, મારું નામ ચુનીલાલ છે. કંઈપણ કામ હોય તો નિઃસંકોચ જણાવજો.” બેસતા વર્ષને દિવસે જયપુરથી બપોરે ત્રણ વાગ્યે નીકળીને ઉદયપુર વહેલા પહોંચવાની લાયમાં ને લાયમાં અમે અત્યારે રાત્રિના સવા અગિયાર વાગ્યે નાથદ્વારા હાઈવે ઉપર આવેલી ગોકુળધામ હોટેલમાં ચેક ઇન કરી રહ્યા હતા ત્યારે ચુનીલાલે અમારો મોટા ભાગનો સામાન રૂમમાં વ્યવસ્થિત ગોઠવી દીધો.

“ચુનીલાલ, બીજું તો કંઈ જોઈતું નથી. પણ, નહાવા માટે રૂમાલ અને પીવાનું પાણી હોય તો લાવી આપો.” રૂમમાં અછડતી નજર મારીને ચુનીલાલને મેં વિનંતી કરી.

“આ લો, સર. પીવાનું પાણી અને રૂમાલ.” થોડી જ વારમાં નીચે જઈને ઉત્સાહી ચુનીલાલ બંને વસ્તુઓ ફટાફટ લઇ આવ્યા.

બીજા દિવસે સવારે પોણા આઠ વાગ્યે ચુનીલાલ ફરી એકવાર ભજન ગણગણતા હાજર થઇ ગયા ને અમારો સામાન નીચે લઇ જવામાં મદદરૂપ બન્યા.

કારમાં સામાન ગોઠવીને અમે બાજુમાં આવેલી રેસ્ટોરન્ટમાં નાસ્તો કરવાનું નક્કી કર્યું ત્યારે ચુનીલાલ કાચના મુખ્ય દરવાજાને સાફ કરવામાં લાગી ગયા હતા.

અડધા કલાક પછી પાછા વળ્યા ત્યારે હજીપણ ભજનનો ગણગણાટ સંભળાઈ રહ્યો હતો. કાચના દરવાજાને ચકચકિત કરીને ચુનીલાલ હવે આંગણાની સાફસફાઈમાં વળગી ગયા હતા.

“સર, આપસહુને નવા વર્ષની શુભેચ્છાઓ! દર વર્ષે આવતા રહેજો.” અમને એમ હતું કે બોણીની અપેક્ષાએ ચુનીલાલ અમારું ધ્યાન ખેંચવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યા હતા. પણ, અમારી ધારણા ધરાર ખોટી ઠરી. અમને શુભેચ્છાઓ પાઠવીને ચુનીલાલ ભજન ગાતાં ગાતાં પોતાના કામમાં ફરી પાછા વ્યસ્ત થઇ ગયા હતા.

કાર નજીક જઈને અમે બંને પતિપત્ની તરત પાછા વળ્યા ને ચુનીલાલના હાથમાં એક કડકડતી નોટ “તમને પણ નવા વર્ષની શુભેચ્છાઓ!” કહીને સરકાવી દીધી.

“આભાર સર.” ઠેઠ ઉદયપુર સુધી કારના વિન્ડસ્ક્રીન પર નિસ્વાર્થ, પ્રામાણિક અને મહેનતુ ચુનીલાલની હાથ જોડેલી પ્રતિકૃતિ અમને સતત દેખાતી રહી.

કાર્મેસી એટલે ઘાટ્ટો લાલ.

“વાહ! શું આકર્ષક પેકિંગ છે. આ બોક્સમાં કોઈક મૂલ્યવાન વસ્તુ હોય એવું લાગી રહ્યું છે. કોઈને ભેટમાં આપવાનો વિચાર છે કે શું?” આજે સવારે તમે મારી ઓફિસમાં પધાર્યા છો ને મારા ટેબલ ઉપર ડેસ્કટોપની બાજુમાં પડેલા આકર્ષક બોક્સને જોઇને ખુશખુશાલ થઇ જાઓ છો.

“હા, તમારી ધારણા બિલકુલ સાચી છે. આ બોક્સમાં રહેલી મૂલ્યવાન વસ્તુ હું મારા સંગિનીને ભેટમાં આપવા માટે લાવ્યો છું. બીજી કોઈ ભેટ એમને હું આપું કે ના આપું પરંતુ, આ ભેટ હું એમને દર મહિને નિયમિત રીતે આપવાનું ક્યારેય ભૂલતો નથી.” હું પણ ખુશખુશાલ મિજાજમાં તમારા પ્રશ્નનો વિસ્તારથી જવાબ આપું છું.

“વાહ! દોસ્ત, હવેથી હું પણ મારા શ્રીમતિજી માટે આવી જ ભેટ દર મહિને અચૂક લાવતો રહીશ.” એ આકર્ષક બોક્સની અંદર શું છે એ જાણ્યા પછી તમે એક જબરદસ્ત નિર્ણયની મને જાણ કરી.

વેલ, વેલ, ઉપરોક્ત કાલ્પનિક સંવાદમાં જે આકર્ષક બોક્સની વાત કરવામાં આવી છે એમાં બીજું કંઈ નહિ પણ ‘સેનેટરી પેડ’ છે એવી તમને જાણ થાય તો તમે પણ કબૂલશો કે વાસ્તવિકતામાં આવું દૃશ્ય આપણે ત્યાં ક્યારેય જોવા ન મળે.

પણ ભાઈ, કાર્મેસીની તો વાત જ કંઈક અલગ છે ને એટલે જ કાર્મેસીના ‘સેનેટરી પેડ’ ખરીદયા હોય તો આવું બનવાની પૂરેપૂરી સંભાવના છે.

‘સેનેટરી પેડ’ એ એકવીસમી સદીનો એવો એક આવિષ્કાર છે કે જે સ્ત્રીઓના જીવનમાં અકલ્પનીય પરિવર્તન લાવવામાં નિમિત બની ગયો છે. આમ છતાં, આ પેડની ખરીદી, વપરાશ અને નિકાલ સાથે હજી પણ એવી કેટલીક બાબતો સંકળાયેલી છે જેનો જાહેરમાં ઉલ્લેખ કરતાં પણ આપણને શરમ આવે છે.

૧. જીવન જરૂરિયાતની અન્ય ચીજોની જેમ આ પેડની સહેલાઇ અને સહજતાથી ખરીદી થઇ શકતી નથી જેનો સ્ત્રીઓને ડગલે ને પગલે અનુભવ થાય છે.

૨. ખરીદી કર્યા પછી એને સાચવવાની પણ ઝંઝટ ઉભી થાય છે. આ મૂલ્યવાન વસ્તુને લોકનજરથી કેવી રીતે છુપાવવી એ કોઇપણ સ્ત્રી માટે યક્ષપ્રશ્ન બની રહે છે.

૩. આ પેડમાં રહેલા કુત્રિમ રસાયણોને કારણે ઘણી વાર ‘બકરું કાઢતાં ઊંટ પેઠું’ જેવો અનુભવ થાય છે. ઘણી વાર એની આડઅસરો પણ જોવા મળતી હોય છે.

૪. આ પેડનો વપરાશ કર્યા પછી એનો નિકાલ ક્યારે અને કેવી રીતે કરવો એ તો જેને જોડો ડંખ્યો હોય એને જ ખબર પડે.

બાય ધ વે, આ બધા જ પ્રશ્નો અને પરિસ્થિતિનો સુપેરે સામનો કર્યા પછી તન્વી જોહરીએ એવા ‘કુદરતી સેનેટરી પેડ્સ’ બનાવવાનું નક્કી કર્યું કે જેનાથી ઉપરોક્ત બધા જ પ્રશ્નોનો સાગમટે ઉકેલ મળી જાય અને સૌથી મહત્વની વાત એ કે દરેક મહિલા પૂરા આત્મવિશ્વાસ સાથે એની ખરીદી, વપરાશ અને નિકાલ પણ કરી શકે.

પૂરતા શોધ અને સંશોધન પછી તન્વીએ પોતાના મિત્ર રિક્ષવ સાથે મળીને વર્ષ ૨૦૧૭માં “કાર્મેસી” બ્રાંડ હેઠળ કુદરતી પદાર્થો – મકાઈના સ્ટાર્ચ અને વાંસના રેસાઓમાંથી એવા જબરદસ્ત સેનેટરી પેડ્સ બનાવ્યા કે જે સ્વચ્છતા અને સલામતીના બધા જ ધારાધોરણોમાંથી સહેલાઈથી પાર ઉતરી જાય. સાથે સાથે એનું પેકિંગ પણ એવું આકર્ષક બનાવ્યું કે જોતાવેંત ગમી જાય. એ ઉપરાંત, એના વ્યવસ્થિત નિકાલ માટે ‘થીંક ડિસ્પોઝેબલ બેગ’નો પણ હેતુપૂર્વક સમાવેશ કર્યો.

કહેવાની જરૂર ખરી કે, તન્વી અને રિક્ષવની મહેનત અને રચનાત્મકતા આબાદ કામ કરી ગઈ છે. પચાસ હજારથી વધારે મહિલાઓ કાર્મેસીના સેનેટરી પેડ્સ સરખામણીમાં મોંઘા હોવા છતાં પણ નિયમિત ધોરણે ઓનલાઈન ખરીદી રહી છે.

બાય ધ વે, ‘કાર્મેસી’ એ સ્પેનિશ શબ્દ છે, જેનો અર્થ છે; ‘ઘાટ્ટો લાલ.’ જો તમને આ ‘ઘાટ્ટા લાલ’ રંગની વાતો ગમી હોય તો મિત્રો અને સ્નેહીજનો સાથે શેર કરતા રહેજો.

(માહિતી સૌજન્ય: સ્ટ્રેટેજી સકસેસ – પ્રકાશ બિયાણી, દિવ્ય ભાસ્કર અને https://mycarmesi.com)

દરિયાના દાનવીર દીકરાઓ.

પાંસઠ વર્ષના પેટ્રીક ફર્નાન્ડીઝ નામના માછીમાર જયારે ૧૮મી ઓગસ્ટના રોજ અલાપ્પુઝા જીલ્લાના છેન્ગ્ન્નુર વિસ્તારમાં પહોંચ્યા ત્યારે મોટા ભાગની જમીન બેટમાં ફેરવાઈ ચૂકી હતી અને ચારે બાજુ પાણી વચ્ચે સેંકડો લોકો ફસાઈ ચૂક્યા હતા.

સરકારી મદદ આવે એ પહેલાં જ પેટ્રીકભાઈ અને એમનાં જેવા બીજા માછીમારોએ બચાવકાર્ય ચાલુ કરી દીધું. જયારે સરકારી મદદ આવી ત્યારે પણ સરકાર પાસે આ બચાવ અભિયાનને ઝડપથી પૂરું કરવા માટે પૂરતી મશીનરી નહોતી અને બીજું, બહારથી આવેલા આર્મીના જવાનો અહીંની ભૂગોળથી પરિચિત નહોતા.

આથી બચાવકાર્યને ઝડપી બનાવવા માટે સ્થાનિક ચર્ચના ધર્મગુરુઓ પાસે મદદ માટે ટહેલ નાંખવામાં આવી કારણ કે, બહુમતિ માછીમારો ખ્રિસ્તી ધર્મ પાળતા હતા.

કેટલેક ઠેકાણે અડધી નારીયેળી ડૂબી જાય એટલું પાણી ભરાયું હતું ને કેટલેક ઠેકાણે ધસમસતા પાણીનો પ્રવાહ ભયજનક હતો આમ છતાં પોતાની જાતની અને પોતાની જીવાદોરી સમાન હોડી અને અન્ય સાધનોને થનાર સંભવિત નુકસાનની પરવા કર્યા વિના સેંકડો માછીમારો આ અભિયાનમાં જોડાઈ ગયા અને રાત દિવસની આકરી મહેનતને અંતે દોઢ લાખ કરતાં વધારે લોકોને બચાવવામાં નિમિત બન્યા.

સરકારે જયારે ડીઝલ અને અન્ય ભથ્થા પેટે રોજના રૂ. ૩૦૦૦ આપવાની તૈયારી બતાવી ત્યારે આ માછીમારોએ માનવતાના આ કાર્ય માટે એ નાણા સ્વીકારવાનો ધરાર ઇન્કાર કરી દીધો.

દરિયાના આ દાનવીર દીકરાઓએ સમગ્ર ભારતવર્ષની ભૂમિને પોતાની મદદરૂપ બનવાની ભાવનાથી ઉજ્જવળ અને દેદીપ્યમાન બનાવી છે.

(સૌજન્ય: ૨૫/૦૮/૧૮, Nidheesh M.K. / Livemint.com)

ભગવાનનો દૂત.

‘પનામારમ’ ગામથી બે કિલોમીટર દૂર રહેતા બાવન વર્ષના એમ.એ.ચાકોની ઊંઘને છેલ્લી ચાર રાતોથી અનરાધાર વરસી રહેલા વરસાદે વેરણછેરણ કરી મૂકી હતી. આજે પાંચમી રાત હતી. જો આમ ને આમ વરસાદ ચાલુ રહે તો બાજુમાં વહી રહેલી કાબીની નદીના કારણે ગામમાં પૂર આવવાની શક્યતા હતી. આમ વિચારીને ગામના ૧૨૦ કુટુંબો જયારે ભર નિંદ્રામાં હતા ત્યારે ચાકો આજની રાતે પણ ઉજાગરો વેઠી રહ્યા હતા. 

વહેલી પરોઢે બે વાગ્યે, ચાકોનો એ અંદેશો સાચો પડ્યો ને ધસમસતા પાણી ગામને ઘેરી લે એ પહેલાં ચાકોએ ગામ ભણી દોટ મૂકી. ઘરે ઘરે જઈને દરવાજો ખખડાવીને ગામ લોકોને ભર ઊંઘમાંથી જગાડ્યા અને એમને સલામત સ્થળે લઇ જવા માટે વાહનો તથા ઢોર ઢાંખર માટે હોડીઓની વ્યવસ્થા પણ કરાવી. બધા જ લોકો સલામત સ્થળે પહોંચી ગયા છે એની ખાતરી કર્યા પછી ચાકોએ સલામત સ્થળ ભણી બે હાથ લંબાવીને તરવાનું શરૂ કર્યું. 

ભગવાનના દૂત જેવા ચાકો જો એ રાત્રે ગામમાં ના આવ્યા હોત તો નદીનું ધસમસતું પાણી ગામલોકો પર કાળ બનીને ત્રાટક્યું હોત કારણ કે, ‘બનાસુરા સાગર’ નામના ડેમમાંથી પાણી છોડતા પહેલાં નઘરોળ તંત્રએ આજુબાજુના ગામડાંઓમાં ચેતવણી આપવાની કાળજી પણ રાખી નહોતી. 

(સૌજન્ય: ભાનુજ કપ્પ્લ, લાઈવ મીંટ)

આજરે કોન્તરા.

“ડેડી, આ શું? દર વખતે તમે વાળ કેમ ઝીણા કરાવી દો છો? તમને નવી સ્ટાઈલ રાખવાનું નથી ગમતું?” અમારા શ્રીમતિજી હાથમાં વાળ કાપવાનું મશીન લઈને તૈયાર થઇ રહ્યા હતા ને તથ્યએ અણધાર્યો પ્રશ્ન કર્યો. 

“આજરે કોન્તરા.” તથ્યને મેં હસતા હસતા જવાબ આપ્યો. 

“આજરે કોન્તરા?” તથ્ય માથું ખંજવાળતા ખંજવાળતા મારી સામું તાકી રહ્યો એટલે મારે એને વિસ્તારથી જવાબ આપવો પડ્યો. 

“’Agere Contra - આજ રે કોન્તરા’ એ લેટીન શબ્દ સમૂહ છે જેનો અર્થ એ છે કે જે વસ્તુ તમને સૌથી વહાલી કે ગમતી હોય એનો ત્યાગ કરવો.” આજથી બરોબર વીસ વર્ષો પહેલાં નોવીશીયેટમાં અમારા ઉપરી અમને સંતોના જીવન ચરિત્રો પરથી આધ્યાત્મિક વાતો સમજાવી રહ્યા હતા ને મારું મન ચગડોળે ચઢી ગયું. 

“છ મહિના પહેલાં જ સંસારનો ત્યાગ કર્યો છે. ભાઈભાડું, માબાપ અને સગા વહાલાંઓને પણ છોડી દીધા છે. અરે, જે વસ્ત્રો પહેરવાના ખૂબ ગમતા હતા એનો પણ ત્યાગ કરીને ઝબ્ભો લેંઘો ધારણ કર્યા છે. અહીં આવ્યા પછી ટીવી, છાપું અને સમગ્ર દુનિયાનો સાથેનો નાતો પણ કપાઈ ચૂક્યો છે. હવે, ત્યાગ કરવા માટે બાકી શું રહ્યું છે.?” 

“માથા પરના વાળ.” ખાસ્સું મનન ચિંતન કર્યા પછી અંતરઆત્માનો અવાજ સંભળાયો. આમ જુઓ તો એ વાત પણ સાચી હતી. કોલેજના દિવસોમાં મને મારા વાળ ખૂબ ગમતા હતા ને દિવસમાં કેટલોય સમય અરીસા સામું જોઇને પટિયા પાડવામાં વીતી જતો હતો. હવે, અહીં આવ્યા પછી પણ વાળ પ્રત્યેનો મારો અનુરાગ જરાય ઓછો નહોતો થયો. 

એમની વાત સાંભળ્યાને લગભગ એક અઠવાડિયા પછી જીવનમાં પહેલી વાર મેં વાળને દૂર કરવાનું નક્કી કરી લીધું અને મારા સાથીની સહાયથી માથા પર મશીન પણ ફેરવી દીધું. 

વીસ વર્ષો પહેલાની એ વાત અને આજની ઘડી. એકાદ બે અપવાદ સિવાય મારા માથાના વાળની સ્ટાઈલ ક્યારેય બદલાઈ નથી. 

ઓ રેવા.... ઓ રેવા....

કાચા, ઉબડખાબડ અને વાંકાચૂકા ચઢાણ ઉતરાણવાળા રસ્તા પર અથડાતા કૂટાતા અમે બાઈક લઈને અલીરાજપુરથી થોડસિંદી ગામે પહોંચ્યા ત્યારે હજી તો માંડ વીસેક કિલોમીટર કપાયા હતા અને હજી કકરાળા પહોંચતા સુધીમાં તો કમરના મણકા તૂટી જાય એવો રસ્તો પસાર કરવાનો બાકી હતો. આમ છતાં, કૂદતી ઉછળતી રમતિયાળ નર્મદાને જોવાની હોંશ એટલી બધી હતી કે અમે અમારો પ્રવાસ એજ ગતિએ આગળ ધપાવ્યો.

સરદાર સરોવરના બાહુપાશમાંથી માંડ માંડ છટકેલી નર્મદા ધસમસતી ગરૂડેશ્વર પાસે આવી પહોંચે છે ને ત્યાંથી હાંફળીફાંફળી નારેશ્વર સુધી પહોંચી જાય છે.  કબીરવડ આવતા સુધીમાં તો આજ નર્મદા પુખ્ત અને પગલ્લ્ભ બની ચૂકી હોય છે. એજ ધીરગંભીર રૂપધારિણી ધીમે ધીમે ભરૂચ નજીકના દરિયામાં અલોપ થઇ જાય છે. નર્મદાના આ બધા જ રૂપ મેં નરી આંખે જોયા છે પણ એમાં એનું રમતિયાળ સ્વરૂપ ક્યાંય જોવા મળતું નથી. ખેર, એક દિવસ એવો આવશે કે જયારે મને રેવાની બાલ્યવસ્થા અને કિશોરાવસ્થા પણ જોવા મળશે એ આશામાં હું અહીં સુધી આવી પહોંચ્યો હતો.

હાથણી અને નર્મદાનું સંગમસ્થાન એવું કકરાળા મહારાષ્ટ્ર અને મધ્યપ્રદેશના આદિવાસીઓનું આસ્થાધામ છે. વાર તહેવારે ને બાધા આખડી પૂરા થાય ત્યારે આ આદિવાસીઓ મા નર્મદાને નમન કરવાનું ક્યારેય ચૂકે નહિ. કુટુંબ કબીલા અને સગા સ્નેહીઓ સાથે તેઓ દર્શને આવે ને માને ભોગ ધરાવવા મરઘા, બકરાં અને મહુડાનો દારૂ પણ અચૂક જોડે લેતા આવે. મા નર્મદાની માનતા ક્યારેય વિફળ જાય નહિ એવી એમની અવિચળ શ્રદ્ધા ને એટલે જ માનતા પૂરી થાય કે તરત જ આ ઋણ ચૂકવવા માટે ગજા પ્રમાણે કૂકડો કે બકરાનો ભોગ ધરાવવા માટે અધીરા બને. જ્યાં સુધી માનું ઋણ ન ચૂકવાય ત્યાં સુધી એમને ચેન પડે નહિ.

લગભગ સવારના અગિયાર વાગ્યે અમે કકરાળા આવી પહોંચ્યા ને કિનારાની બિલકુલ નજીક હોવા છતાં, અમને નર્મદાના કોઈ સગડ જણાયા નહિ. ચોમાસા સિવાય ભરૂચ કે કબીરવડમાં નર્મદા નદીનો જે વિશાળ પટ જોવા મળે એવો કોઈ પટ અહીં ક્યાંય નજરે નહોતો ચઢતો. નદીની એક બાજુએ કાળમીંઢ ખડકો હતા ને બીજી બાજુ સહ્યાદ્રિની રમણીય પર્વતમાળા.

કિનારાના ખડક ઉપરથી નર્મદાને નિહાળી ત્યારે એની હાલત જોઇને કાળજું ચિરાઈ ગયું. વર્ષો પહેલાં સહ્યાદ્રિના ખોળામાં અફાટ અને અસ્ખલિતપણે આગળ વધી રહેલી નર્મદા આજે સરદાર સરોવરના આગમનને કારણે ભીંસાઈ ગયેલી લાગતી હતી. એના અસ્તિત્વના એંધાણ આપતા બંને કિનારાઓ ડુબાણમાં ખોવાઈ ગયા હતા. એની પારદર્શકતા ઓગળી ગઈ હતી અને એની ચંચળતા ભૂતકાળ બની ગઈ હતી. એનો વેગ વમળોમાં ફેરવાઈ ચૂક્યો હતો. કંઈ કેટલાય આદિવાસીઓના આશા અરમાનોને ભીસમાં લઈને કકરાળાની આ નર્મદાએ હવે નદીમાંથી સરોવરનું રૂપ ધારણ કરી લીધું હતું ને સાથે સાથે એમની શ્રદ્ધા, પરંપરા અને સંસ્કૃતિ ઉપર પાણી ફેરવી વાળ્યું હતું.

ભગ્ન હૃદયે ત્યાંથી પાછા વળ્યા ત્યારે હૃદયના ઊંડાણેથી અવાજ આવતો હતો;

 “ઓ રેવા.... ઓ રેવા.... ???"

(અલીરાજપુરના સંસ્મરણોમાંથી)

વૃંદાવનના ખંડણીખોર વાનરો.

“મંદિરમાં જતી અને આવતી વેળાએ ભીડભાડ હોવાને કારણે સાવધ રહેજો અને બની શકે તો તમારા પર્સ, મોબાઈલ અને અન્ય મૂલ્યવાન ચીજવસ્તુઓ સાથે રાખશો નહિ, નહિતર હાથથી ગુમાવવાનો વારો આવશે.”

“બીજી ખાસ વાત, મહેરબાની કરીને તમારા ગોગલ્સ કે નંબરવાળા ચશ્મા પણ પહેરશો નહિ. અહીંના વાનરો ક્યારે એ આંચકીને લઇ જાય એ નક્કી નહિ.”

બાંકે બિહારી મંદિરના દર્શને જતી વેળાએ બસમાંથી નીચે આવીએ એ પહેલા જ અમારા ગાઈડે ઉપરની બે સૂચનાઓ અમને ખાસ ભારપૂર્વક કહી ત્યારે પહેલી સૂચના સાંભળીને અમને ખાસ આશ્ચર્ય ન થયું પણ બીજી સૂચના સાંભળીને અમે વિચારમાં ગરકાવ થઇ ગયા.

પોણા કલાક પછી દર્શન કરીને પાછા વળ્યા ત્યારે સાંભળવા મળ્યું કે અમારા જ ગ્રુપના એક ભાઈના નંબરવાળા ચશ્મા વાનરે આંચકી લીધા હતા જે કોઈ સ્થાનિક વ્યક્તિને રૂ. ૧૦૦ ચૂકવ્યા પછી વાનર પાસેથી પરત મળ્યા હતા.

આ વાત સાંભળીને વાનરો ચશ્મા આંચકી લે છે એ વાતની અમને સહુને ખાતરી થઇ ગઈ. પણ, હવે બીજા બે પ્રશ્નો મનમાં ચકરાવા લેવા માંડ્યા;

‘વાનરો શા માટે આવું કરતા હશે? શું સ્થાનિક લોકોની આમાં સંડોવણી તો નહિ હોય ને?

વેલ, ઉપરોક્ત બાબતોની ચકાસણી કરવા માટે બીજી વાર જયારે અમારું ગ્રુપ બીજા એક પ્રાચીન મંદિરની મુલાકાતે ગયું ત્યારે મેં બહાર પાનના ગલ્લા નજીક ઉભા રહીને વાનરો  ઉપર નજર રાખવાનું નક્કી કરી લીધું.

વૃદાવનની સાંકડી શેરીઓમાં દર્શનાર્થીઓની અવર જવર સતત ચાલુ જ હતી એમાંના ઘણાં આ નટખટ વાનરોની આ વિશેષ પ્રવૃત્તિ વિશે અજાણ અને બેધ્યાન હતા. થોડી વાર થઇ હશે ને બારીના છજા ઉપર બેઠેલા એક વાનરે કૂદકો માર્યો ને એક બેધ્યાન દર્શનાર્થી કંઈ સમજે કે વિચારે એ પહેલા તો ચીલઝડપે કશુંક આંચકીને બીજી છલાંગે પાછો છજા ઉપર આવીને બેસી ગયો.  

કેમેરાની આંખે મેં એ વાનરની સામે જોયું તો એના હાથમાં પેલી વ્યક્તિના ચશ્મા હતા. એ વ્યક્તિએ ચશ્મા પરત મેળવવા માટે બધી જ રીત અપનાવી જોઈ પણ એ વાનર ટસનો મસ ન થયો ને ઉલટાનું સામું ઘુરકીયા કરવા માંડ્યો.

“ભાઈ, એ મહાશયને કંઇક ખાવાનું આપો તો જ તમારા ચશ્મા પાછા મળશે.” એક સ્થાનિક અનુભવીએ  પેલા ભાઈને સલાહ આપી. એમની સલાહ માનીને જેવું એ ભાઈએ ‘ફ્રૂટી’નું એક પેક એ વાનરને આપ્યું કે તરત જ એણે ચશ્મા નીચે નાંખી દીધા.

આ આખી ઘટનાને નરી આંખે નિહાળ્યા પછી હવે મને આ વાનરો શા માટે ચશ્મા તફડાવતા હતા એ વાત સુપરે સમજાઈ ગઈ પણ વળી પાછી એક નવી વાત મનમાં ઘર કરી ગઈ;

‘માણસ પાસેથી આ રીતે ખંડણી ઉઘરાવવાની આવી આબાદ રીત આ વાનરો કઈ રીતે શીખ્યા હશે?”

બાય ધ વે, ક્યારેક મથુરા અને વૃંદાવન જવાનું થાય તો તમારા ચશ્માને આ વાનરોથી સાચવીને રાખજો નહિતર તમારે પણ ખંડણી ચૂકવવાનો વારો આવશે.

આઠમનું નૈવેદ્ય.

વહેલી સવારે ઠંડીનું જોર હજી એવું ને એવું જ હતું પરંતુ, સૂર્યના આગમનને કારણે ધુમ્મસ ધીમે ધીમે વિખેરવા માંડ્યું હતું ને દિવસ ઉઘડવા માંડ્યો હતો.

એકબાજુ ખેતરમાં રાયડાના પીળાપચાક ફૂલો મંદ પવનની લહેરોમાં આમતેમ ઝૂલી રહ્યા હતા ને બીજી બાજુ આંગણામાં ગાયો અને ભેંસોના ધણ વચ્ચે મેલાઘેલા બાળકો માટીમાં રમી રહ્યા હતા. સૂર્યના મૃદુ કિરણો આ આંગણાની આરપાર થઈને મકાનની ઓસરીમાં પોતાનું સામ્રાજ્ય ધીમે ધીમે ફેલાવી રહ્યા હતા. આ મૃદુ કિરણોના હૂંફ અને ઉજાસને આવકારતું એક ભરવાડ દંપત્તિ છાશનું વલોણું કરવામાં મસ્ત હતું.

સારસ પક્ષીની શોધમાં અમે પરીએજ નજીક આવેલા ઇન્દ્રવર્ણા ગામની સીમમાં આવી પહોંચ્યા ત્યારે આંખો ઠરે એવું ઉપરનું દૃશ્ય જોઇને ત્યાં જ અટકી ગયા.

“એ આવો આવો. અંદર આવો.” વલોણું કરવાનું રહેવા દઈને ભાઈએ અમને વગર ઓળખાણે આવકાર દીધો ને ગાડી પાર્ક કરીને અમે અંદર પહોંચીએ ત્યાં સુધીમાં તો આંગણામાં જ અમારે માટે બે ઢોલિયા ઢાળી દીધા.  

જોતજોતામાં આજુબાજુના ઘરોમાંથી પણ એમનાં કુટુંબના ભાઈ ભત્રીજાઓ પણ આવી પહોંચ્યા એમાંથી બે જણાએ વલોણાનું કામ માથે લઇ લીધું જયારે બાકીનાઓએ અમારી સાથે વાતોનું વલોણું શરૂ કર્યું. હજી તો વાતોની માંડ શરૂઆત થઇ હતી ને ગરમા ગરમ કડક મીઠી ચા આવી પહોંચી. ચા પીધા પછી અમે દહીંમાંથી છાશ અને માખણ બનવાની પ્રકિયા નિહાળી અને ત્યાર બાદ એમની મહેમાનનવાજીથી ભારે સંતૃપ્ત થઈને આગળ વધવા માટે અમે એમની રજા માંગી.

“ના ના. ઘડીક વાર બેસો. એમ કંઈ ખાલી હાથે ન જવાય!” ભાઈએ અમને થોડી વાર રોકાઈ જવા માટે આગ્રહ કર્યો ને એટલામાં બહેન બોઘરણું ભરીને છાશ લઈને અમારી પાસે આવ્યા.

“અમે ભાગ્યશાળી છીએ કે ગઈકાલે આઠમ હતી ને આજે અમારે ત્યાં મહેમાન આવ્યા. આઠમને દિવસે અમે માતાજીને નૈવેદ્ય ધરીએ એટલે આ પ્રસાદ તમારે માટે છે. બાકી તો અમે પણ હવે બધું દૂધ ડેરીમાં આપી દઈએ છીએ.” બોઘરણામાંથી મોટી બોટલ ભરીને રગડા જેવી છાશ એ દંપત્તિએ ભાવપૂર્વક અમને ભેટમાં આપી.

ઘરે આવ્યા પછી બીજા દિવસે, ઘરના દૂધમાંથી બનાવેલી એ તાજી છાશના દરેક સબડકામાં અમને એ ભરવાડ દંપત્તિની ભાવભીની મહેમાનગતિનું સ્મરણ થઇ રહ્યું હતું.  

(તા.26/01/2018 ના રોજ પરીએજ પક્ષી અભ્યારણ્યની મુલાકાત વેળાનું સંસ્મરણ.)